Trong lĩnh vực xây dựng cơ bản, báo cáo quyết toán là “điểm chốt” quan trọng để đánh giá hiệu quả đầu tư và minh bạch tài chính công. Tuy nhiên, việc kiểm toán báo cáo quyết toán dự án luôn tiềm ẩn nhiều rủi ro nếu không nắm rõ quy định pháp lý, nguyên tắc chuyên môn và đặc biệt là kinh nghiệm thực tiễn. Bài viết này sẽ chia sẻ sâu về kinh nghiệm kiểm toán báo cáo quyết toán dự án, các sai sót phổ biến, rủi ro cần lưu tâm và giải pháp kiểm soát, xử lý hiệu quả.

Hiểu đúng vai trò và trọng tâm của cuộc kiểm toán

Kiểm toán báo cáo quyết toán không đơn thuần là “kiểm tra con số”, mà là quá trình đối chiếu, xác minh toàn diện việc sử dụng vốn đầu tư theo quy định pháp luật. Đặc biệt với các dự án đầu tư công, kiểm toán còn góp phần nâng cao trách nhiệm giải trình và phòng ngừa sai phạm.

Kinh nghiệm quan trọng đầu tiên là xác định đúng trọng tâm kiểm toán. Tùy quy mô và tính chất dự án, cần xác định rõ phạm vi kiểm toán, tập trung vào những nội dung dễ phát sinh sai sót: chi phí xây lắp, chi phí tư vấn, chi phí quản lý dự án, hạng mục phát sinh ngoài thiết kế được phê duyệt, và sự phù hợp với các quy định trong Quyết định 314/QĐ-BTC.

Những sai sót thường gặp và cách nhận diện

Một trong những điểm yếu thường thấy trong báo cáo quyết toán là thiếu căn cứ pháp lý đầy đủ hoặc trình bày thiếu nhất quán. Các sai sót thường gặp trong kiểm toán báo cáo quyết toán dự án có thể kể đến như:

• Thiếu hoặc không hợp lệ chứng từ: Hợp đồng, biên bản nghiệm thu, hóa đơn tài chính, thanh lý hợp đồng không đầy đủ hoặc chưa tuân thủ chuẩn mực.

• Phân bổ chi phí sai quy định: Chi phí quản lý dự án bị vượt định mức; chi phí bảo hiểm công trình không được hạch toán đúng khoản mục.

• Chi phí không hợp lý, không hợp lệ: Một số khoản như chi thưởng vượt định mức, chi phí tư vấn không có hợp đồng rõ ràng thường bị loại trừ.

• Lạm phát chi phí đầu vào: Đơn giá vật liệu, nhân công bị kê cao hơn so với khung quy định hoặc thị trường.

Để nhận diện, kiểm toán viên cần có kỹ năng rà soát hồ sơ bằng công cụ phân tích định lượng (ví dụ: so sánh chi phí theo đơn giá chuẩn), kết hợp kiểm tra định tính (phỏng vấn chủ đầu tư, kiểm tra tính logic giữa các tài liệu).

Rủi ro kiểm toán và kinh nghiệm kiểm soát hiệu quả

Khi thực hiện kiểm toán, các rủi ro lớn nhất thường xuất phát từ:

• Rủi ro gian lận số liệu: Điều chỉnh số liệu để làm đẹp kết quả đầu tư, nhất là trong các dự án chuyển tiếp sang giai đoạn quyết toán.

• Rủi ro đạo đức nghề nghiệp: Kiểm toán viên thiếu độc lập, bị tác động lợi ích từ bên được kiểm toán, dẫn tới kết luận thiên lệch.

• Rủi ro pháp lý: Áp dụng sai hoặc không đầy đủ các quy định pháp luật hiện hành, đặc biệt là văn bản về quản lý chi phí đầu tư và quyết toán.

Kinh nghiệm để kiểm soát những rủi ro này là luôn bám sát chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp kiểm toán, tuân thủ chặt chẽ nguyên tắc độc lập, khách quan. Ngoài ra, cần cập nhật kịp thời các quy định của Nhà nước, như Quyết định số 314/QĐ-BTC về việc ban hành chế độ kiểm toán dự án đầu tư.

Lưu ý kiểm toán viên khi tiếp cận hồ sơ quyết toán

Một trong những kỹ năng sống còn với kiểm toán viên là khả năng đọc hiểu hồ sơ đầu tư – từ quyết định phê duyệt dự án, thiết kế kỹ thuật, dự toán, đến hồ sơ nghiệm thu, thanh quyết toán. Đây là căn cứ để xác định tính phù hợp và hợp lệ của từng khoản chi.

Lưu ý kiểm toán dự án đáng quan tâm bao gồm:

• Phân biệt rõ chi phí đầu tư theo từng giai đoạn (chuẩn bị đầu tư, thực hiện đầu tư, kết thúc đầu tư).

• Đối chiếu khối lượng thi công thực tế với khối lượng trong báo cáo quyết toán để phát hiện chênh lệch.

• Kiểm tra việc thanh toán tạm ứng, hoàn ứng, đối chiếu với hợp đồng và tiến độ thực hiện.

Kiểm toán viên cần chủ động trao đổi với các bên liên quan (chủ đầu tư, đơn vị tư vấn, nhà thầu) để xác minh thông tin trong hồ sơ.

Xử lý khi phát hiện bất thường – đừng ngại đặt câu hỏi

Không ít trường hợp, kiểm toán viên phát hiện những điểm bất thường nhưng e ngại đưa ra kết luận vì chưa đủ bằng chứng. Kinh nghiệm thực tế cho thấy, khi có dấu hiệu nghi vấn, hãy đặt câu hỏi và yêu cầu giải trình từ đơn vị được kiểm toán.

Ví dụ: nếu phát hiện giá nhân công trong hợp đồng xây lắp cao hơn định mức địa phương, có thể yêu cầu cung cấp bảng lương chi tiết, chứng minh khối lượng công việc thực hiện thực tế. Trong trường hợp không giải trình hợp lý, cần kiến nghị điều chỉnh hoặc loại trừ chi phí.

Một số “tips” giúp kiểm toán hiệu quả hơn

Từ kinh nghiệm thực tế tại nhiều dự án, có thể đúc kết một số mẹo nhỏ nhưng hữu ích cho kiểm toán viên:

• Chuẩn bị kỹ trước khi xuống hiện trường: Nghiên cứu hồ sơ dự án từ sớm, đánh dấu các điểm cần kiểm tra trực tiếp.

• Thiết lập bảng so sánh chi phí chuẩn – thực tế: Giúp nhanh chóng phát hiện khoản chênh lệch bất thường.

• Lưu lại toàn bộ chứng cứ kiểm toán: Các ảnh chụp, bản scan hồ sơ gốc rất cần thiết để bảo vệ kết luận kiểm toán khi có khiếu nại, tranh chấp.

• Không bỏ qua chi tiết nhỏ: Một dấu hiệu nhỏ trong hóa đơn, biên bản nghiệm thu có thể là chìa khóa phát hiện sai phạm.

Tuân thủ quy định pháp lý – nền tảng bảo vệ kiểm toán viên

Cuối cùng, mọi kiểm toán viên đều cần “gối đầu giường” các văn bản pháp luật liên quan, đặc biệt là:

• Luật Đầu tư công

• Nghị định 99/2021/NĐ-CP hướng dẫn quản lý chi phí đầu tư xây dựng

• Quyết định 314/QĐ-BTC về chế độ kiểm toán dự án

Ngoài ra, cần theo dõi các hướng dẫn từ Bộ Tài chính, Kiểm toán Nhà nước để đảm bảo việc thực hiện tuân thủ chuẩn mực và tránh rủi ro pháp lý cho tổ chức kiểm toán.

Kết luận

Việc kiểm toán báo cáo quyết toán không chỉ là công việc chuyên môn mà còn là trách nhiệm nghề nghiệp, góp phần bảo vệ nguồn lực đầu tư công. Mong rằng với những chia sẻ thực tế về kinh nghiệm kiểm toán báo cáo quyết toán dự án, bạn đọc – đặc biệt là các kiểm toán viên – sẽ có thêm hành trang hữu ích để hoàn thành công việc một cách chính xác, khách quan và hiệu quả.

Tham khảo thêm bài viết liên quan về kiểm toán quyết toán dự án hoàn thành tại đây.

Nguồn tham khảo bổ sung: Quyết định 314/QĐ-BTC năm 2020 – Bộ Tài chính