Sai sót kiểm toán công trình là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến tình trạng xuất toán, làm thất thoát ngân sách và giảm hiệu quả đầu tư xây dựng. Theo Báo cáo của Kiểm toán Nhà nước (KTNN) năm 2023–2024, hàng loạt sai sót trong công tác kiểm toán các dự án xây dựng đã được chỉ rõ, từ sai khối lượng, đơn giá đến thiếu hồ sơ pháp lý, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến hiệu quả sử dụng vốn nhà nước. Thực trạng này cũng được phản ánh cụ thể qua nhiều thống kê và phân tích chi tiết trên Báo Kiểm toán.

Bài viết dưới đây sẽ phân tích 5 sai sót kiểm toán công trình điển hình, có dẫn chứng thực tế từ báo cáo KTNN, đồng thời liên kết chặt chẽ với các nội dung chuyên sâu trong bài trụ cột về rủi ro kiểm toán xây dựng và dịch vụ kiểm toán xây dựng để cung cấp cái nhìn toàn diện hơn cho nhà đầu tư và chủ đầu tư công trình.

Sai khối lượng nghiệm thu không đúng với thi công thực tế

Một trong những sai sót kiểm toán công trình thường xuyên được phát hiện là việc nghiệm thu khối lượng thi công không khớp với thực tế, dẫn đến tình trạng xuất toán phần chênh lệch. Theo thống kê từ Kiểm toán Nhà nước, riêng trong lĩnh vực xây dựng cơ bản (XDCB), tổng nợ đọng được xác định qua kiểm toán năm 2023 lên tới 8.657 tỷ đồng, trong khi số liệu mà các đơn vị báo cáo chỉ khoảng 4.500 tỷ đồng – chênh lệch hơn 4.000 tỷ (baomoi.com, daidoanket.vn).

Tình trạng này chủ yếu bắt nguồn từ việc lập hồ sơ hoàn công không tuân thủ quy trình, hoặc thiếu cơ sở pháp lý để xác định đúng khối lượng thực hiện. Tại nhiều dự án ở Đồng bằng Sông Cửu Long, Kiểm toán Nhà nước đã chỉ rõ thực trạng: thiếu nhật ký thi công, hồ sơ hoàn công bị làm “khống”, thậm chí không có biên bản nghiệm thu đầy đủ. Kết quả là nhiều hạng mục bị xuất toán toàn bộ, gây lãng phí lớn cho ngân sách và đặt dấu hỏi về năng lực quản lý dự án của các chủ đầu tư.

Áp sai đơn giá nhân công hoặc nguyên vật liệu

Sai đơn giá trong kiểm toán xây dựng là một trong những lỗi mang tính hệ thống, thường xuyên lặp lại qua nhiều năm kiểm toán. Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ việc các chủ đầu tư hoặc đơn vị lập dự toán vẫn sử dụng khung đơn giá cũ, không cập nhật bảng giá mới do địa phương ban hành theo quy định của Bộ Xây dựng.

Trong nhiều trường hợp, sự chênh lệch giữa đơn giá cũ và đơn giá hiện hành đã gây ra mức xuất toán lớn, ảnh hưởng đến tính chính xác của tổng mức đầu tư được phê duyệt. Theo Báo cáo KTNN 2023–2024, sai sót này đặc biệt phổ biến ở các gói thầu sử dụng vốn ngân sách địa phương hoặc vốn hỗ trợ phát triển chính thức (ODA), nơi mà việc cập nhật văn bản điều chỉnh đơn giá thường chậm trễ hoặc không đồng bộ giữa các cấp quản lý.

Một ví dụ điển hình là dự án xây dựng trường học tại một tỉnh miền Trung. Đơn vị tư vấn lập dự toán vẫn áp dụng mức đơn giá nhân công theo quyết định cũ ban hành từ năm 2020, trong khi tỉnh đã công bố đơn giá nhân công mới từ đầu năm 2023. Hệ quả, toàn bộ phần chênh lệch do tính sai đơn giá đã bị Kiểm toán Nhà nước xuất toán, tổng giá trị lên tới hơn 3,7 tỷ đồng.

Việc sai đơn giá không chỉ dẫn đến xuất toán về mặt tài chính mà còn gây khó khăn trong việc phê duyệt quyết toán và làm giảm tính minh bạch trong công tác lập – thẩm định – triển khai dự án đầu tư xây dựng. Đây cũng là nội dung được nhấn mạnh trong các dịch vụ kiểm toán xây dựng chuyên sâu, nhằm giúp các chủ đầu tư rà soát tính pháp lý và tuân thủ quy định về định mức – đơn giá ngay từ giai đoạn đầu.

Thanh toán thiết bị không có chứng từ đầu vào hợp lệ

Thanh toán sai chi phí thiết bị trong công trình là một dạng sai phạm nghiêm trọng trong kiểm toán đầu tư xây dựng, thường phát sinh ở các dự án có quy mô trung bình hoặc lớn, khi chủ đầu tư buông lỏng quản lý hồ sơ đầu vào.

Theo quy định hiện hành, mọi khoản thanh toán liên quan đến thiết bị – máy móc phải có hợp đồng mua bán rõ ràng, hóa đơn giá trị gia tăng hợp lệ, kèm theo chứng từ thanh toán qua ngân hàng và hồ sơ nghiệm thu thiết bị tại công trình. Việc thiếu bất kỳ thành phần nào trong số này đều có thể dẫn đến kiến nghị xuất toán.

Trong một trường hợp điển hình tại dự án cấp nước ở khu vực Tây Nguyên, Kiểm toán Nhà nước phát hiện chủ đầu tư đã thanh toán hơn 5 tỷ đồng cho hạng mục máy bơm và van điều áp mà không xuất trình được hợp đồng gốc hay hóa đơn tài chính. Toàn bộ khoản chi này đã bị xuất toán 100%, do vi phạm nghiêm trọng quy trình thanh – quyết toán vốn đầu tư công.

Sai sót này không chỉ thể hiện hành vi thanh toán sai quy định, mà còn phản ánh sự thiếu kiểm soát nội bộ trong quản lý thiết bị – vật tư tại công trình. Trong nhiều trường hợp, đây là “điểm yếu chết người” khiến các chủ đầu tư đối mặt với trách nhiệm giải trình kéo dài, thậm chí có nguy cơ bị thanh tra sâu hơn nếu bị nghi ngờ có dấu hiệu gian lận.

Các chuyên gia trong lĩnh vực kiểm toán xây dựng thường khuyến nghị chủ đầu tư cần thiết lập hệ thống theo dõi thiết bị đầu vào chặt chẽ, đồng thời phối hợp với đơn vị kiểm toán độc lập để rà soát hồ sơ thanh toán ngay từ khâu chuẩn bị nghiệm thu, nhằm giảm thiểu rủi ro bị xuất toán sau này.

Tính sai chi phí gián tiếp và hệ số chi phí chung

Sai chi phí gián tiếp trong kiểm toán công trình là dạng sai sót kỹ thuật nhưng có tác động lớn đến tổng mức đầu tư. Trên thực tế, việc xác định chi phí gián tiếp và hệ số chi phí chung thường phức tạp do phải phụ thuộc vào nhiều biến số như loại công trình, địa điểm xây dựng, thời gian thực hiện, hình thức hợp đồng và các văn bản hướng dẫn hiện hành.

Tuy nhiên, không ít đơn vị vẫn tính theo phương pháp suy đoán, thiếu cơ sở pháp lý rõ ràng, hoặc áp sai Thông tư dẫn đến tăng chi phí không thực tế. Báo cáo KTNN ghi nhận một số dự án đã tính trùng chi phí gián tiếp với chi phí quản lý, hoặc tính hệ số chi phí chung vượt khung cho phép.

Một ví dụ điển hình được chỉ ra tại dự án nạo vét kênh tại Đồng bằng Sông Cửu Long. Trong quá trình kiểm toán, KTNN phát hiện chủ đầu tư đã tính sai hệ số chi phí chung, đồng thời cộng lợi nhuận tạm tính theo hệ số cũ, làm giá trị hợp đồng tăng hơn 6 tỷ đồng so với quy định. Sai sót này bị kiến nghị xuất toán toàn bộ phần chênh lệch và rà soát lại toàn bộ phương pháp xác định tổng mức đầu tư (baomoi.com).

Về bản chất, sai phạm này có thể không đến từ cố ý, nhưng lại phản ánh năng lực yếu kém trong công tác lập và thẩm tra dự toán, nhất là khi các đơn vị tư vấn không cập nhật kịp thời quy định từ Bộ Xây dựng như Thông tư 11/2021/TT-BXD hay các hướng dẫn mới ban hành trong giai đoạn 2023–2024.

Để phòng tránh, các chuyên gia khuyến nghị chủ đầu tư nên phối hợp với đơn vị kiểm toán xây dựng chuyên ngành để kiểm tra lại bảng xác định chi phí xây dựng trước khi phê duyệt tổng mức đầu tư, đồng thời cập nhật thường xuyên các văn bản hướng dẫn hệ số và định mức mới nhất nhằm đảm bảo tính pháp lý và phù hợp thực tế.

Thiếu hồ sơ pháp lý theo trình tự đầu tư

Thiếu hồ sơ pháp lý trong kiểm toán xây dựng là một trong những nguyên nhân phổ biến khiến nhiều dự án bị đánh giá là không đủ điều kiện quyết toán. Tình trạng này không chỉ phản ánh sự chủ quan trong công tác lưu trữ và quản lý hồ sơ, mà còn thể hiện việc vi phạm quy trình đầu tư xây dựng theo luật định, đặc biệt ở các giai đoạn thiết kế, nghiệm thu và hoàn công.

Kiểm toán Nhà nước từng chỉ rõ trong nhiều báo cáo gần đây rằng hàng loạt dự án không có quyết định phê duyệt thiết kế bản vẽ thi công, thiếu nhật ký thi công hoặc không lưu giữ biên bản nghiệm thu nội bộ, khiến cơ quan kiểm toán không đủ căn cứ xác minh tính hợp lệ của khối lượng đã thanh toán.

Một ví dụ điển hình là dự án phát triển khu dân cư tại Tây Nam Bộ, bị Kiểm toán Nhà nước kiến nghị đình chỉ thanh toán hơn 18 tỷ đồng vì thiếu bản vẽ thiết kế được phê duyệt và hồ sơ nhật ký thi công cho nhiều hạng mục chính.

Về bản chất, đây không chỉ là sai sót kỹ thuật mà còn liên quan đến trách nhiệm pháp lý của chủ đầu tư trong việc đảm bảo minh bạch – đầy đủ hồ sơ theo trình tự đầu tư đã được quy định tại Luật Xây dựng và các nghị định hướng dẫn hiện hành.

Hậu quả từ các sai sót kiểm toán công trình

Tổng hợp các sai sót như sai khối lượng, áp sai đơn giá, thiếu chứng từ thiết bị hay hồ sơ pháp lý không đầy đủ… đều dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng trong thực tiễn:

• Giảm hiệu quả đầu tư công, gây lãng phí nguồn lực ngân sách nhà nước.

• Tăng nguy cơ khiếu nại, tố cáo, đặc biệt ở các dự án có vốn ODA hoặc vốn hỗn hợp.

• Gia tăng rủi ro thanh tra – điều tra, làm phát sinh trách nhiệm cá nhân, nhất là với lãnh đạo chủ đầu tư và ban quản lý dự án.

• Làm giảm uy tín của chủ đầu tư và nhà thầu, ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận vốn và đấu thầu trong tương lai.

Theo báo cáo tổng hợp của Kiểm toán Nhà nước năm 2023, tổng kiến nghị xử lý tài chính đã lên tới 30.245 tỷ đồng, bao gồm:

• Tăng thu ngân sách nhà nước: 4.099 tỷ đồng

• Giảm chi ngân sách: 7.392 tỷ đồng

• Các khoản xử lý tài chính khác: gần 18.753 tỷ đồng

Tạp chí Công Thương cũng từng nhận định, tình trạng sai sót kéo dài trong lĩnh vực đầu tư xây dựng nếu không được kiểm soát kịp thời sẽ trở thành rào cản lớn đối với chất lượng tăng trưởng đầu tư công, đặc biệt trong bối cảnh nhu cầu giải ngân và phát triển hạ tầng ngày càng cao (TCCT).

Giải pháp chuyên sâu để tránh sai sót kiểm toán công trình

Để hạn chế tối đa các sai sót trong kiểm toán công trình, đặc biệt là những lỗi mang tính hệ thống đã được chỉ ra trong các báo cáo của Kiểm toán Nhà nước, các chủ đầu tư và đơn vị liên quan cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp chuyên sâu sau:

Thứ nhất, cập nhật và đào tạo đầy đủ về chính sách pháp lý. Chủ đầu tư, tư vấn giám sát và các đơn vị lập dự toán cần thường xuyên cập nhật các quyết định định mức – đơn giá mới nhất do địa phương ban hành, đồng thời tuân thủ đúng quy định tại Thông tư 11/2021/TT‑BXD. Ngoài ra, hệ thống Chuẩn mực Kiểm toán Nhà nước (CMKTNN) mới được ban hành năm 2024 cũng là cơ sở pháp lý quan trọng mà các đơn vị thực hiện đầu tư xây dựng cần nắm vững (Bắc Ninh TV).

Thứ hai, áp dụng công nghệ để kiểm soát khối lượng. Nhiều sai sót về khối lượng nghiệm thu vượt thực tế có thể được phòng tránh nếu chủ đầu tư ứng dụng các phần mềm đo bóc khối lượng kỹ thuật số. Các giải pháp này không chỉ giúp đối chiếu hồ sơ thiết kế với thực tế thi công mà còn hỗ trợ tự động hóa quy trình nghiệm thu, giảm thiểu sai sót và đảm bảo tính khách quan trong kiểm soát khối lượng.

Thứ ba, thuê kiểm toán xây dựng độc lập từ sớm. Đây là giải pháp hiệu quả trong việc phát hiện sai sót ngay từ giai đoạn chuẩn bị quyết toán. Các đơn vị kiểm toán chuyên ngành có thể rà soát lại toàn bộ hồ sơ kỹ thuật, định mức – đơn giá, hồ sơ pháp lý… trước khi trình quyết toán. Bạn có thể tìm hiểu thêm về các dịch vụ kiểm toán xây dựng đang được triển khai rộng rãi nhằm hỗ trợ doanh nghiệp và các đơn vị đầu tư công.

Thứ tư, thiết lập quy trình lưu trữ hồ sơ pháp lý một cách chuẩn hóa. Việc thiếu nhật ký thi công, quyết định phê duyệt thiết kế hay hồ sơ nghiệm thu từng hạng mục là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến kiến nghị xuất toán. Do đó, chủ đầu tư cần xây dựng quy trình lưu trữ hồ sơ khoa học, gắn trách nhiệm cụ thể cho từng bộ phận kỹ thuật, tư vấn và giám sát nhằm đảm bảo tính liên tục và đầy đủ của toàn bộ hồ sơ đầu tư xây dựng.

Cuối cùng, giám sát chặt chẽ quá trình thực hiện kiến nghị kiểm toán. Theo Báo Kiểm toán, trong năm 2024, tỷ lệ thực hiện các kiến nghị của KTNN đã đạt 83,35%, trong đó nhiều đơn vị có tỷ lệ thực hiện trên 90%. Điều này cho thấy, việc chủ động rà soát và phản hồi kết quả sau kiểm toán không chỉ là yêu cầu bắt buộc mà còn giúp nâng cao uy tín và tránh các đợt thanh tra tiếp theo từ cơ quan chức năng.

Để hiểu rõ hơn về rủi ro trong kiểm toán xây dựng cũng như cách kiểm soát từ giai đoạn lập dự án đến quyết toán, bạn có thể tham khảo thêm bài viết chuyên sâu tại rủi ro kiểm toán xây dựng. Đây là nguồn tài liệu hữu ích giúp nhà đầu tư, nhà thầu và các bên liên quan nhận diện sớm sai phạm và xây dựng chiến lược phòng ngừa hiệu quả ngay từ đầu.

Kết luận

Từ những phân tích thực tế trong Báo cáo Kiểm toán Nhà nước 2023–2024, có thể thấy rằng 5 sai sót điển hình trong kiểm toán công trình  gồm sai khối lượng nghiệm thu, áp sai đơn giá, thanh toán thiếu chứng từ hợp lệ, tính sai chi phí gián tiếp và thiếu hồ sơ pháp lý – không chỉ là vấn đề kỹ thuật, mà còn là biểu hiện của lỗ hổng trong quản trị đầu tư xây dựng.

Hậu quả trực tiếp là các khoản xuất toán hàng tỷ đồng, nhưng sâu xa hơn là uy tín bị ảnh hưởng, tiến độ giải ngân bị chậm trễ, trách nhiệm giải trình bị đẩy lên cao, và niềm tin của cơ quan quản lý, nhà tài trợ cũng bị đặt dấu hỏi. Trong bối cảnh đẩy mạnh đầu tư công, những sai sót tưởng chừng nhỏ này có thể tạo thành điểm nghẽn lớn nếu không được phòng ngừa từ sớm.

Giải pháp không nằm ở việc “xử lý sau sai phạm” mà cần được thiết lập ngay từ khâu lập dự án, chuẩn bị hồ sơ, lựa chọn nhà thầu đến kiểm soát thực hiện và quyết toán. Việc thuê đơn vị kiểm toán xây dựng chuyên ngành ngay từ đầu không chỉ giúp phát hiện sai sót sớm mà còn là một lớp bảo vệ hữu hiệu về pháp lý, tài chính và tiến độ cho chủ đầu tư.

Cuối cùng, để nâng cao hiệu quả đầu tư công, giảm thiểu rủi ro và nâng tầm năng lực quản trị dự án, chủ đầu tư cần đồng hành cùng chuyên gia và các đơn vị kiểm toán độc lập có năng lực. Nếu bạn quan tâm đến các rủi ro tiềm ẩn trong kiểm toán xây dựng, có thể tìm hiểu thêm tại bài viết chuyên sâu này, từ đó trang bị cho mình nền tảng kiến thức đầy đủ hơn để bảo vệ hiệu quả dự án ngay từ đầu.