Sai sót kiểm toán xây dựng là một trong những vấn đề đáng lo ngại nhất hiện nay khi thực hiện kiểm toán độc lập trong lĩnh vực đầu tư xây dựng. Dù đóng vai trò then chốt trong việc đánh giá tính trung thực và hợp lý của hồ sơ quyết toán, nhưng trên thực tế, nhiều sai sót vẫn liên tục tái diễn – từ định mức, đơn giá đến nghiệm thu khối lượng – gây thất thoát ngân sách và làm giảm chất lượng, tiến độ công trình. Báo cáo của Kiểm toán Nhà nước qua các năm là minh chứng rõ ràng cho mức độ phổ biến và nghiêm trọng của tình trạng này.

Nhìn lại số liệu từ Kiểm toán Nhà nước: Những con số biết nói

Theo Báo cáo tổng hợp kết quả kiểm toán năm 2023 của Kiểm toán Nhà nước, riêng mảng kiểm toán đầu tư xây dựng và các dự án kết cấu hạ tầng, cơ quan này đã kiến nghị xử lý tài chính hơn 8.377 tỷ đồng, trong đó giảm trừ thanh toán hơn 5.400 tỷ đồng do sai sót định mức, đơn giá, khối lượng không đúng thực tế hoặc sai phạm trong đấu thầu (nguồn: Kiểm toán Nhà nước).

Dữ liệu này cho thấy mức độ phổ biến và nghiêm trọng của các sai sót trong kiểm toán xây dựng. Điều này đồng thời khẳng định vai trò ngày càng quan trọng của kiểm toán độc lập nhằm hỗ trợ chủ đầu tư và đơn vị thi công kiểm soát rủi ro, nâng cao tính minh bạch.

Các sai sót kiểm toán xây dựng phổ biến hiện nay

Sai sót trong kiểm toán độc lập có thể xảy ra từ nhiều khâu: từ thiết kế, dự toán, nghiệm thu đến thanh toán. Dưới đây là một số dạng sai sót phổ biến được ghi nhận:

Sai khối lượng thi công thực tế

Đây là dạng sai sót phổ biến nhất, chiếm trên 50% tổng giá trị kiến nghị giảm trừ qua kiểm toán. Một số dự án bị phát hiện nghiệm thu khối lượng vượt thực tế, kê khai trùng lắp hoặc áp dụng sai phương pháp đo bóc.

Ví dụ: Dự án cải tạo đường giao thông tại tỉnh X, khối lượng bê tông nhựa thi công thực tế thấp hơn 15% so với hồ sơ thanh toán, gây thất thoát hơn 12 tỷ đồng.

Áp sai định mức, đơn giá

Việc vận dụng định mức, đơn giá không đúng quy định vẫn còn phổ biến. Nhiều dự án áp dụng định mức đã hết hiệu lực hoặc không đúng loại công việc, dẫn đến chênh lệch lớn giữa dự toán và giá trị thực.

Tham khảo: Theo Thông tư 12/2021/TT-BXD về hướng dẫn xác định và quản lý chi phí đầu tư xây dựng, các định mức sử dụng phải cập nhật theo khung pháp lý mới, tránh áp dụng định mức từ các văn bản đã bị thay thế như Quyết định 1329/QĐ-BXD.

Thiếu hồ sơ nghiệm thu hoặc hồ sơ không đầy đủ

Một số đơn vị thi công không lưu trữ đầy đủ nhật ký công trình, biên bản nghiệm thu, bản vẽ hoàn công,… Điều này gây khó khăn trong công tác kiểm toán, đồng thời đặt ra nghi vấn về tính chính xác của số liệu thanh toán.

Vi phạm trong đấu thầu và chỉ định thầu

Theo Luật Đấu thầu 2013 và Luật sửa đổi 2023, các dự án có giá trị lớn bắt buộc phải tổ chức đấu thầu công khai. Tuy nhiên, vẫn còn tình trạng chỉ định thầu không đúng quy định, thiếu minh bạch, thậm chí thông thầu giữa các bên liên quan.

Chênh lệch chi phí quản lý và chi phí không hợp lý

Kiểm toán Nhà nước đã phát hiện nhiều khoản chi phí quản lý vượt định mức, chi phí không đúng mục đích như tiếp khách, mua sắm tài sản không liên quan trực tiếp,… Những khoản này không đủ điều kiện tính vào chi phí hợp lý khi quyết toán.

Nguyên nhân dẫn đến các sai sót trong kiểm toán xây dựng

Việc sai sót lặp đi lặp lại xuất phát từ cả phía chủ đầu tư, nhà thầu và đơn vị tư vấn. Một số nguyên nhân chính bao gồm:

• Thiếu năng lực chuyên môn và kinh nghiệm thực tế
• Chưa cập nhật đầy đủ văn bản pháp lý hiện hành
• Thiếu sự giám sát nội bộ hoặc cơ chế phản biện độc lập
• Đôi khi có yếu tố chủ quan nhằm hợp thức hóa sai phạm

Vai trò của kiểm toán độc lập trong kiểm soát sai sót

Kiểm toán độc lập đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát và phòng ngừa các sai sót phát sinh trong quá trình đầu tư xây dựng. Trước hết, kiểm toán viên độc lập sẽ tiến hành rà soát toàn bộ hồ sơ, từ đó đánh giá tính hợp lý, hợp lệ của từng khoản mục chi phí xây dựng. Những khoản mục không đúng quy định, vượt định mức, hoặc thiếu căn cứ pháp lý sẽ được phát hiện và kiến nghị điều chỉnh kịp thời.

Ngoài ra, kiểm toán độc lập góp phần đảm bảo hồ sơ quyết toán được lập đầy đủ, chính xác, đúng theo các quy định hiện hành, giúp chủ đầu tư tránh rủi ro bị loại trừ chi phí khi thanh toán với ngân sách Nhà nước hoặc khi cơ quan chức năng tiến hành kiểm tra sau đầu tư. Trong bối cảnh ngày càng siết chặt các quy định về tài chính công, vai trò này trở nên đặc biệt thiết yếu.

Không chỉ vậy, kết quả kiểm toán độc lập còn là căn cứ quan trọng để doanh nghiệp đối chiếu, minh chứng tính minh bạch của dự án trong trường hợp phát sinh tranh chấp hoặc khi cần giải trình trước các cơ quan thanh tra, kiểm tra. Thực tế cho thấy, nhiều chủ đầu tư có kinh nghiệm đã chủ động thuê kiểm toán độc lập ngay từ giai đoạn chuẩn bị quyết toán để tự đánh giá lại toàn bộ hồ sơ dự án, qua đó phát hiện và xử lý sai sót sớm, giảm thiểu đáng kể rủi ro pháp lý và tài chính về sau.

Quy định pháp lý liên quan đến kiểm toán xây dựng

Theo Thông tư 10/2020/TT-BTC, khoản 2 Điều 12, kiểm toán độc lập bắt buộc áp dụng đối với:

• Dự án sử dụng vốn ngân sách Nhà nước từ 10 tỷ đồng trở lên
• Dự án có vốn hỗ trợ phát triển chính thức (ODA), vay ưu đãi nước ngoài
• Dự án đầu tư theo hình thức PPP có sử dụng vốn công

Ngoài ra, các quy định tại Nghị định 99/2021/NĐ-CP và Luật Xây dựng sửa đổi 2020 cũng yêu cầu minh bạch chi phí đầu tư và kiểm toán chi tiết các khoản mục lớn.

Thống kê sai sót thường gặp theo loại công trình

Thống kê từ các báo cáo Kiểm toán Nhà nước giai đoạn 2021–2023 cho thấy, sai sót trong công tác kiểm toán xây dựng không chỉ phổ biến mà còn có xu hướng tập trung theo từng loại hình công trình cụ thể. Dưới đây là bảng tổng hợp tỷ lệ sai sót theo ba nhóm chính: sai khối lượng, áp sai định mức – đơn giá và thiếu hồ sơ nghiệm thu, được ghi nhận trên một số loại công trình tiêu biểu.

Nguồn dữ liệu trên được trích từ các báo cáo tổng hợp của Kiểm toán Nhà nước qua các năm gần đây, phản ánh rõ nét tính chất và đặc thù của từng loại công trình. Có thể thấy, công trình dân dụng – nhà ở và giao thông là hai nhóm có tỷ lệ sai sót cao nhất, đặc biệt là ở hạng mục khối lượng và đơn giá. Điều này cho thấy việc thiết lập, theo dõi và nghiệm thu hồ sơ kỹ thuật ở các lĩnh vực này vẫn còn nhiều bất cập, đòi hỏi sự vào cuộc chủ động hơn từ phía chủ đầu tư, đơn vị thi công và cả đội ngũ kiểm toán độc lập nhằm siết chặt quy trình quản lý đầu tư xây dựng.

Cách hạn chế sai sót kiểm toán trong xây dựng

Các đơn vị có thể áp dụng một số biện pháp sau:

• Tăng cường đào tạo và cập nhật chính sách mới
• Thiết lập quy trình giám sát nội bộ đa tầng
• Thuê kiểm toán độc lập từ sớm, trước giai đoạn quyết toán
• Ứng dụng phần mềm kiểm toán, bóc tách và đo bóc khối lượng tự động

Để hiểu thêm về quy định pháp lý, bạn có thể tham khảo bài viết chi tiết tại Luật kiểm toán độc lập và vai trò trong xây dựng.

Giải đáp thắc mắc thường gặp

Kết luận