Trong lĩnh vực xây dựng, đặc biệt với các dự án có giá trị lớn như cao tốc, khu đô thị hay cơ sở hạ tầng công cộng, hai hình thức kiểm toán là kiểm toán độc lập và kiểm toán nhà nước đóng vai trò không thể thiếu. Mỗi phương thức đều có chức năng quan trọng khi đánh giá hồ sơ tài chính, chi phí thực hiện, chất lượng, tiến độ dự án – nhưng lại khác biệt rõ rệt về quyền hạn, phạm vi, chi phí và mục tiêu áp dụng. Việc kết hợp cả hai hình thức khi lập chiến lược quản trị dự án sẽ đảm bảo tính minh bạch, hiệu quả kinh tế và giảm thiểu rủi ro.

Khái niệm kiểm toán độc lập và kiểm toán nhà nước trong xây dựng

Theo Điều 5 Luật Kiểm toán độc lập số 67/2011/QH12, kiểm toán độc lập là “việc kiểm toán viên hành nghề hoặc doanh nghiệp kiểm toán kiểm tra, xác minh, đánh giá tính trung thực, hợp lý của báo cáo tài chính và các hoạt động kiểm toán theo hợp đồng” . Trong thị trường xây dựng, chủ đầu tư tư nhân hoặc tổ chức tài chính luôn yêu cầu báo cáo có kiểm toán độc lập để chứng minh tính minh bạch, tạo điều kiện thuận lợi khi huy động vốn từ ngân hàng hoặc trái phiếu doanh nghiệp.

Bạn có thể tham khảo thêm khái niệm và cơ sở pháp lý tại bài viết: Luật kiểm toán độc lập: Những nội dung nổi bật

Trong khi đó, kiểm toán nhà nước là hoạt động công vụ của Kiểm toán Nhà nước, cơ quan được Quốc hội thành lập theo Luật 81/2015/QH13. Phạm vi kiểm toán bao gồm nguồn ngân sách nhà nước, vốn vay ODA, dự án đầu tư công. Điều 28 Luật Kiểm toán nhà nước quy định tiêu chuẩn để bổ nhiệm kiểm toán viên, đồng thời chỉ rõ các đối tượng không được phép tham gia đoàn kiểm toán nhằm đảm bảo tính khách quan, độc lập .

Phạm vi và đối tượng áp dụng

Kiểm toán độc lập chủ yếu hướng đến các tổ chức tư nhân hoặc vốn không thuộc ngân sách nhà nước. Chuyên gia kiểm toán theo hợp đồng sẽ kiểm tra báo cáo tài chính, xác định nguồn chi và đánh giá tiến độ chi phí xây dựng. Trên thực tế, hàng năm có hàng trăm công trình xây dựng tiêu biểu như khu chung cư, nhà máy, toà nhà văn phòng được thực hiện kiểm toán độc lập để phục vụ mục đích hoàn thiện hồ sơ đấu thầu hoặc phát hành trái phiếu doanh nghiệp.

Trái lại, kiểm toán nhà nước tập trung vào các dự án sử dụng ngân sách, vốn hỗ trợ phát triển. Năm 2024, Kiểm toán Nhà nước đã tiến hành khoảng 600 cuộc kiểm toán dự án đầu tư công, trong đó lĩnh vực xây dựng chiếm 35%, tức khoảng 210 dự án bao gồm cao tốc Bắc – Nam, sân bay, cảng biển… . Các cuộc kiểm toán này được thực hiện theo kế hoạch kiểm toán quốc gia, có thể bất ngờ và gắn với việc rà soát tổng thể hiệu quả tài chính, tiến độ thi công và công tác nghiệm thu.

Quyền hạn và cơ chế hoạt động

Do được thuê theo hợp đồng thị trường, kiểm toán độc lập phải tuân thủ Bộ chuẩn mực kiểm toán Việt Nam và chuẩn mực quốc tế. Họ không có quyền cưỡng chế, chỉ đưa ra ý kiến xác thực về báo cáo tài chính. Doanh nghiệp có thể lựa chọn công ty kiểm toán phù hợp như EY, KPMG, Deloitte, PwC… để tăng tính thuyết phục trước ngân hàng, nhà đầu tư khi huy động vốn.

Ngược lại, Kiểm toán Nhà nước được trang bị quyền lực pháp lý mạnh mẽ hơn: có thể ra quyết định kiểm toán, niêm phong chứng từ, buộc bên liên quan giải trình và kiến nghị các biện pháp xử lý. Nếu phát hiện vi phạm nghiêm trọng, Kiểm toán Nhà nước có quyền kiến nghị xử lý tài chính, chuyển hồ sơ sang cơ quan điều tra hoặc báo cáo lên Quốc hội và Chính phủ. Điều này tạo ra sức ép pháp lý mang tính răn đe mạnh hơn so với kiểm toán độc lập .

Trách nhiệm pháp lý và các quy định liên quan

Kiểm toán viên độc lập phải tuân thủ chuẩn mực đạo đức và tránh xung đột lợi ích. Theo nghị định xử phạt, doanh nghiệp kiểm toán nếu vi phạm sẽ chịu phạt tối đa lên đến 3 tỷ đồng, cá nhân kiểm toán viên tối đa 1,5 tỷ đồng . Điều này giúp đảm bảo rằng kết luận kiểm toán độc lập là khách quan và đáng tin cậy.

Trong khi đó, theo Luật Kiểm toán Nhà nước, kiểm toán viên nhà nước có thể đối mặt xử lý về hành chính hoặc hình sự nếu có hành vi cố ý sai lệch báo cáo hoặc làm sai lệch hồ sơ tài chính. Điều 28 Luật KTNN còn quy định miễn nhiệm, đình chỉ kiểm toán viên nếu vi phạm đạo đức, phẩm chất .

Về kinh phí và nguồn tài chính kiểm toán

Kiểm toán độc lập được trả phí theo hợp đồng ký kết. Mức phí tùy thuộc quy mô, độ phức tạp của dự án xây dựng. Ví dụ, các công trình nhà máy, tòa cao ốc có chi phí kiểm toán từ vài trăm triệu đến hàng tỷ đồng. Dịch vụ kiểm toán càng chuyên sâu, càng tuân thủ chuẩn mực quốc tế thì phí càng cao.

Kiểm toán Nhà nước được cấp kinh phí từ ngân sách qua quy định Luật 81/2015, từ Điều 59 đến Điều 60, không thu phí từ đơn vị được kiểm toán . Điều này tạo ra tính công bằng trong giám sát đối với các dự án có yếu tố công cộng hoặc sử dụng ngân sách.

Thời điểm kiểm toán và tính thường xuyên

Kiểm toán độc lập thường được thực hiện vào hai thời điểm: sau khi kết thúc dự án hoặc theo kỳ báo cáo tài chính định kỳ (6 tháng hoặc 1 năm) để đáp ứng yêu cầu của đối tác tài chính. Do tính chủ động của doanh nghiệp, họ có thể chọn thời điểm thích hợp để hoàn tất kiểm toán trước khi phát hành báo cáo hoặc hồ sơ đầu tư.

Ngược lại, kiểm toán nhà nước thực hiện theo kế hoạch kiểm toán quốc gia và có thể tiến hành bất cứ lúc nào. Việc kiểm toán nội bộ không báo trước tạo ra cơ chế giám sát chặt chẽ và phòng ngừa rủi ro tham nhũng, lãng phí. Điển hình là các đợt kiểm toán cao tốc Bắc – Nam qua nhiều giai đoạn thi công, đã kịp thời phát hiện sai lệch tiến độ và phát sinh chi phí không hợp lý.

Ưu và nhược điểm trong dự án xây dựng

Trước hết, kiểm toán độc lập cung cấp góc nhìn chuyên môn sâu, báo cáo đúng chuẩn mực quốc tế, nâng cao uy tín khi huy động vốn. Trong xây dựng, điều này hỗ trợ chủ đầu tư trong đấu thầu và đảm bảo minh bạch chi phí. Tuy nhiên, nhược điểm là chi phí cao và hạn chế về quyền cưỡng chế nếu có vi phạm.

Trong khi đó, kiểm toán nhà nước mang lại hiệu lực pháp lý cao hơn, có thể áp dụng biện pháp xử lý trực tiếp. Ưu điểm lớn nhất là tính công bằng và răn đe, đem lại niềm tin cho cộng đồng lao động và xã hội. Nhược điểm là quy trình phức tạp, có thể trễ về thời gian so với tiến độ dự án và ít linh hoạt trong dự án tư nhân có nhịp độ nhanh.

Ví dụ cụ thể: dự án BOT, cao tốc Bắc – Nam và sai lệch chi phí

Một trong những vụ việc nổi bật diễn ra vào năm 2023 khi Kiểm toán Nhà nước kiểm tra dự án BOT đường cao tốc Bắc – Nam giai đoạn 1. Kết quả cho thấy có hơn 20% chi phí phát sinh so với báo cáo ban đầu do điều chỉnh khối lượng, hạng mục xây dựng. Kiểm toán yêu cầu công ty dự án hoàn trả ngân sách khoảng 450 tỷ đồng và kiến nghị áp dụng trách nhiệm hình sự với những cá nhân cố ý khai khống khối lượng. Quyết định này được Quốc hội xem xét và chấp thuận vào tháng 11/2023 .

Ở chiều ngược lại, một dự án nhà ở thương mại do chủ đầu tư tư nhân đã thuê kiểm toán độc lập thực hiện báo cáo giữa kỳ và cuối kỳ tài chính. Kết quả cho thấy các khoản mục chi phí hợp đồng ký chính xác, nhưng phát sinh hợp đồng phụ chiếm 12% tổng giá trị. Báo cáo kiểm toán đã giúp chủ đầu tư đàm phán lại với tổng thầu, kiểm soát tốt hơn chi phí và bù đắp 8% chi phí trước đó.

Khi nào chọn kiểm toán độc lập, khi nào chọn kiểm toán nhà nước

Với các dự án sử dụng ngân sách hoặc vốn vay ODA – ví dụ cao tốc, cảng biển, sân bay – kiểm toán nhà nước là bắt buộc để đảm bảo tuân thủ pháp luật. Điều này giúp quản lý nhà nước đánh giá hiệu quả, công khai và có khả năng xử lý vi phạm trong trường hợp phát sinh tiêu cực.

Trong khi đó, các công trình tư nhân, dự án đầu tư như khu đô thị, nhà ở thương mại hoặc mở rộng nhà máy nên áp dụng kiểm toán độc lập. Bằng việc sử dụng các công ty kiểm toán uy tín quốc tế, chủ đầu tư sẽ tạo dấu ấn uy tín, hỗ trợ tốt cho việc huy động vốn, đặc biệt khi muốn phát hành trái phiếu xanh, trái phiếu doanh nghiệp hoặc tiếp cận với ngân hàng quốc tế.

Xem thêm: Kinh nghiệm lựa chọn đơn vị kiểm toán cho dự án xây dựng

Gợi ý kết hợp hai hình thức kiểm toán

Một chiến lược hiệu quả là triển khai kiểm toán độc lập từ giai đoạn giữa dự án, giúp kiểm soát chi phí và rủi ro ngay từ đầu. Sau đó, khi công trình hoàn thiện hoặc sử dụng vốn công, chủ đầu tư có thể phối hợp với kiểm toán nhà nước để thực hiện kiểm toán tổng thể. Cách làm này cân bằng lợi ích giữa tính khách quan, hiệu quả thị trường và sức mạnh pháp lý.

Tổng kết

So sánh giữa kiểm toán độc lập và kiểm toán nhà nước cho thấy mỗi loại hình có ưu nhược điểm riêng, phù hợp với từng đối tượng dự án và nhu cầu kiểm soát chi phí, rút kinh nghiệm, hay đảm bảo cam kết minh bạch trước cộng đồng và cơ quan chức năng. Trong bối cảnh phát triển hiện nay, việc áp dụng linh hoạt hai phương thức kiểm toán sẽ tạo ra hệ sinh thái đầu tư xây dựng an toàn, minh bạch và hiệu quả. Việc lập kế hoạch kiểm toán đúng thời điểm, kết hợp giữa thị trường tài chính và công quyền sẽ đem lại lợi ích tối ưu cho cả chủ đầu tư, ngân hàng và người dân.

Tài liệu pháp lý và nguồn dẫn

• Điều 5 Luật Kiểm toán độc lập 67/2011/QH12

• Điều 28 Luật Kiểm toán nhà nước 81/2015/QH13

• Điều 59–60 Luật KTNN 81/2015/QH13 (kinh phí kiểm toán)

• Nghị định xử phạt doanh nghiệp kiểm toán

• Báo cáo kiểm toán cao tốc Bắc – Nam – Phát hiện phát sinh chi phí + xử lý 450 tỷ đồng

• Thống kê Kiểm toán Nhà nước (600 cuộc/năm, 35% trong lĩnh vực xây dựng)