Thuê kiểm toán công trình không chỉ là nghĩa vụ pháp lý theo Thông tư 10/2020/TT‑BTC, điều 12, mà còn là bước đi quan trọng bảo vệ quyền lợi chủ đầu tư, tối ưu hoá quá trình quyết toán vốn. Nhiều đơn vị và chủ đầu tư vẫn còn phân vân rằng thuê kiểm toán công trình khi nào trở thành yêu cầu bắt buộc, khi nào mang tính khuyến nghị nên thực hiện? Bài viết này giải đáp chi tiết để bạn có cái nhìn toàn diện.

Quy định pháp lý về thuê kiểm toán công trình

Căn cứ theo Điều 12 Thông tư 10/2020/TT-BTC của Bộ Tài chính, các công trình có nguồn vốn nhà nước chiếm từ 30% trở lên hoặc tổng mức đầu tư từ 500 tỷ đồng bắt buộc phải thực hiện kiểm toán độc lập trước khi quyết toán. Bên cạnh đó, các dự án có sử dụng vốn ODA, vay ưu đãi, hoặc thuộc hình thức hợp tác công tư (PPP) cũng phải thực hiện kiểm toán theo yêu cầu bắt buộc từ phía nhà tài trợ hoặc trong nội dung hợp đồng tài chính.

Đáng lưu ý, ngay cả các dự án không vượt ngưỡng vốn nhưng có yếu tố nước ngoài tham gia, việc thuê kiểm toán độc lập vẫn là điều kiện tiên quyết để được giải ngân, phê duyệt quyết toán hoặc nghiệm thu.

Để hiểu rõ toàn cảnh quy định hiện hành, bạn có thể tham khảo chi tiết tại chuyên mục luật kiểm toán độc lập do đội ngũ chuyên gia của chúng tôi biên soạn, giúp chủ đầu tư, ban quản lý và nhà thầu nắm vững nghĩa vụ pháp lý và triển khai đúng quy định trong từng trường hợp cụ thể.

Năm trường hợp phổ biến cần thuê kiểm toán công trình

Công trình sử dụng nguồn vốn nhà nước

Đây là nhóm đối tượng bắt buộc phải thực hiện kiểm toán theo quy định tại Điều 12 Thông tư 10/2020/TT‑BTC. Cụ thể, nếu tỷ lệ vốn ngân sách nhà nước chiếm từ 30% trở lên, hoặc tổng mức đầu tư công trình vượt ngưỡng 500 tỷ đồng, chủ đầu tư phải thuê đơn vị kiểm toán độc lập để phục vụ công tác quyết toán. Quy định này nhằm kiểm soát chặt chẽ việc sử dụng ngân sách, phòng ngừa lãng phí và nâng cao tính minh bạch trong quá trình đầu tư xây dựng.

Dự án có yếu tố vốn vay nước ngoài hoặc ODA

Với các dự án sử dụng vốn ODA hoặc vay ưu đãi từ tổ chức quốc tế, điều khoản kiểm toán độc lập thường là yêu cầu bắt buộc trong hiệp định tài trợ. Đây là biện pháp để các bên tài trợ giám sát hiệu quả sử dụng vốn, hạn chế thất thoát và đảm bảo rằng quá trình triển khai tuân thủ chuẩn mực kế toán – tài chính quốc tế. Việc không thực hiện kiểm toán theo cam kết có thể dẫn đến đình trệ giải ngân hoặc thậm chí hủy bỏ tài trợ.

Dự án hợp tác công – tư (PPP)

Trong mô hình PPP, báo cáo tài chính của dự án là cơ sở để các bên liên quan đánh giá hiệu quả đầu tư, phân chia lợi ích và xác định trách nhiệm tài chính giữa khu vực công và tư nhân. Kiểm toán độc lập trong trường hợp này là điều kiện tiên quyết để tiến hành quyết toán, đặc biệt khi có yêu cầu hoàn vốn, chuyển giao hoặc kết thúc hợp đồng.

Công trình phát sinh tranh chấp, thanh tra hoặc khiếu nại

Khi công trình đang trong quá trình thanh tra, bị khiếu nại từ nhà thầu hoặc gặp tranh chấp liên quan đến giá trị thanh toán – quyết toán, chủ đầu tư thường bắt buộc phải thực hiện kiểm toán để chứng minh tính minh bạch và đầy đủ về mặt tài chính. Báo cáo kiểm toán độc lập có giá trị pháp lý cao, là căn cứ quan trọng giúp cơ quan quản lý nhà nước đưa ra phán quyết khách quan.

Doanh nghiệp chủ động thuê kiểm toán để kiểm soát rủi ro

Không ít chủ đầu tư lựa chọn chủ động thuê kiểm toán ngay cả khi không bắt buộc, nhằm phát hiện sai sót trong khối lượng, đơn giá hoặc định mức áp dụng. Theo báo cáo của Kiểm toán Nhà nước, tỷ lệ sai sót phổ biến trong các công trình xây dựng khi tiến hành kiểm toán dao động từ 5–10%, chủ yếu do chênh lệch định mức, sai đơn giá, thanh toán vượt khối lượng hoặc thiếu hồ sơ nghiệm thu. Việc kiểm toán sớm giúp doanh nghiệp tránh được hậu quả tài chính nặng nề khi bị kiểm tra sau.

Một số văn bản pháp lý liên quan cần lưu ý

So sánh Thông tư 10/2020/TT-BTC và Thông tư 09/2016/TT-BTC

Lợi ích của việc thuê kiểm toán công trình đối với chủ đầu tư

Việc chủ động thuê kiểm toán công trình đúng thời điểm không chỉ giúp chủ đầu tư tuân thủ quy định pháp luật, mà còn mở ra nhiều lợi ích chiến lược về tài chính và quản trị rủi ro.

Trước hết, kiểm toán độc lập giúp xác định chính xác giá trị thực tế của công trình. Quá trình kiểm toán rà soát lại toàn bộ chi phí, khối lượng, định mức và hồ sơ thanh quyết toán để đảm bảo mọi chi phí được kê khai đúng, đủ và phù hợp với pháp luật hiện hành. Điều này đặc biệt quan trọng khi công trình có sự tham gia của nhiều nhà thầu phụ, các hạng mục phát sinh hoặc đã điều chỉnh thiết kế – dự toán trong quá trình thi công.

Thứ hai, kiểm toán độc lập đóng vai trò là “lá chắn kỹ thuật” giúp phát hiện sớm các chi phí không hợp lý – như chi vượt định mức, chi sai mục đích, hoặc không đủ chứng từ hợp lệ. Những sai sót này nếu không được phát hiện kịp thời có thể dẫn đến việc cơ quan tài chính từ chối phê duyệt quyết toán, kéo dài thời gian nghiệm thu và thanh lý hợp đồng, thậm chí ảnh hưởng đến uy tín và dòng tiền của doanh nghiệp.

Thứ ba, trong bối cảnh các cuộc thanh tra, kiểm tra tài chính ngày càng được siết chặt, việc đã có báo cáo kiểm toán độc lập sẽ giúp doanh nghiệp giảm thiểu đáng kể nguy cơ bị xử phạt, truy thu hoặc đình chỉ dự án. Báo cáo kiểm toán không chỉ là công cụ kiểm soát nội bộ, mà còn là “tấm khiên pháp lý” trong các tình huống tranh chấp, khiếu kiện hoặc điều tra trách nhiệm hình sự.

Cuối cùng, kiểm toán minh bạch tạo dựng lòng tin với các bên liên quan – từ cơ quan quản lý nhà nước đến ngân hàng tài trợ và đối tác kinh doanh. Trong các dự án sử dụng vốn vay hoặc chuẩn bị IPO, một báo cáo kiểm toán được thực hiện nghiêm túc có thể nâng cao xếp hạng tín nhiệm và khả năng tiếp cận vốn cho doanh nghiệp.

Theo số liệu từ Kiểm toán Nhà nước, các công trình xây dựng được kiểm toán cho thấy có sai sót tài chính dao động từ 5–10% so với dự toán ban đầu. Con số này đồng nghĩa với việc, nếu không kiểm soát tốt bằng kiểm toán độc lập, rủi ro thất thoát có thể lên tới hàng chục tỉ đồng – đặc biệt ở các dự án có quy mô lớn hoặc vốn đầu tư công.

Hậu quả khi không thuê kiểm toán độc lập đúng thời điểm

Việc chậm trễ hoặc bỏ qua yêu cầu kiểm toán độc lập trong quá trình đầu tư xây dựng có thể khiến toàn bộ hồ sơ quyết toán rơi vào tình trạng bị trả lại, yêu cầu bổ sung hoặc đình chỉ xét duyệt. Trong nhiều trường hợp, chủ đầu tư lúng túng khi giải trình chi phí không có chứng từ hợp lệ hoặc chưa được kiểm toán, dẫn đến hồ sơ bị treo kéo dài hàng quý, thậm chí cả năm.

Không chỉ dừng lại ở tính chất hành chính, hậu quả còn kéo theo các rủi ro pháp lý đáng kể. Theo Luật Đầu tư công và các nghị định liên quan, việc không thực hiện đúng nghĩa vụ kiểm toán có thể bị xử phạt hành chính theo Nghị định 122/2021/NĐ-CP, thậm chí ảnh hưởng đến hồ sơ tín dụng, làm gián đoạn hoạt động vay vốn, tái đầu tư hoặc xin cấp phép dự án mới trong cùng hệ thống doanh nghiệp.

Hơn thế nữa, trong bối cảnh thanh tra, kiểm tra công tác đầu tư ngày càng được siết chặt, một quyết toán không được kiểm toán đúng quy định có thể là căn cứ để xác định hành vi vi phạm pháp luật nghiêm trọng, đặc biệt nếu có phát sinh thất thoát vốn, thanh toán sai quy định hoặc sử dụng sai nguồn vốn.

Cách chọn đơn vị kiểm toán độc lập đáng tin cậy

Chọn sai đơn vị kiểm toán có thể làm mất thời gian, chi phí và quan trọng hơn là khiến hồ sơ quyết toán bị từ chối vì báo cáo không đủ giá trị pháp lý. Do đó, tiêu chí đầu tiên mà chủ đầu tư cần lưu ý là tính pháp lý và năng lực hành nghề của đơn vị kiểm toán. Theo quy định tại Luật Kiểm toán độc lập 2011, chỉ các tổ chức kiểm toán được cấp giấy chứng nhận đủ điều kiện kinh doanh dịch vụ kiểm toán mới được phép thực hiện dịch vụ kiểm toán công trình.

Bên cạnh pháp lý, kinh nghiệm thực tế trong lĩnh vực xây dựng và đầu tư công là yếu tố then chốt. Một đơn vị đã từng thực hiện kiểm toán cho các dự án tương tự sẽ hiểu rõ cách xử lý định mức, bóc tách khối lượng, tra soát chứng từ, và xử lý vướng mắc liên quan đến phê duyệt vốn.

Ngoài ra, yếu tố tiến độ thực hiện, khả năng phối hợp với ban quản lý dự án và chất lượng hồ sơ đầu ra là các tiêu chí cần được đánh giá kỹ trước khi ký hợp đồng. Đơn vị kiểm toán uy tín sẽ cung cấp bản báo cáo chi tiết, có giá trị pháp lý đầy đủ, sẵn sàng phục vụ cho cả mục đích thanh tra, kiểm tra hoặc giải trình sau quyết toán.

Bạn có thể tìm hiểu thêm danh sách các đơn vị uy tín, tiêu chí lựa chọn, cũng như hướng dẫn áp dụng quy định tại chuyên mục: luật kiểm toán độc lập – nơi tổng hợp đầy đủ và dễ tra cứu cho các chủ đầu tư.

Thông tin tham khảo thêm về TT 10/2020/TT‑BTC

Để có căn cứ pháp lý rõ ràng, bạn có thể tham khảo văn bản gốc tại Thư viện Pháp luật: Thông tư 10/2020/TT‑BTC lập thẩm định, phê duyệt, quyết toán dự án hoàn thành.

Kết luận

Thuê kiểm toán công trình không chỉ là nghĩa vụ pháp lý được quy định rõ tại Điều 12 Thông tư 10/2020/TT-BTC, mà còn là một công cụ chiến lược giúp chủ đầu tư bảo vệ quyền lợi, kiểm soát rủi ro và nâng cao hiệu quả quản lý tài chính dự án. Trong bối cảnh hành lang pháp lý ngày càng siết chặt, các yêu cầu về tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và tuân thủ quy trình quyết toán càng trở nên nghiêm ngặt hơn bao giờ hết.

Việc nắm rõ năm trường hợp phổ biến cần thuê kiểm toán giúp chủ đầu tư không chỉ tránh được các hậu quả pháp lý như đình chỉ xét duyệt, bị xử phạt hay gián đoạn tài chính, mà còn chủ động đón đầu các rủi ro kỹ thuật thường gặp trong xây dựng. Đặc biệt, với các công trình có yếu tố vốn nhà nước, ODA, PPP hoặc phát sinh tranh chấp – kiểm toán độc lập là cơ sở pháp lý không thể thiếu để hồ sơ quyết toán được phê duyệt nhanh chóng và đầy đủ.

Tuy nhiên, kiểm toán chỉ thực sự phát huy hiệu quả khi được thực hiện đúng thời điểm, bởi đơn vị có đủ năng lực hành nghề, kinh nghiệm thực tế và tuân thủ đầy đủ tiêu chuẩn pháp lý. Việc chủ động lựa chọn kiểm toán sớm không những giúp tiết kiệm thời gian và chi phí, mà còn tăng mức độ tín nhiệm đối với các cơ quan quản lý, ngân hàng tài trợ và các đối tác trong – ngoài nước.

Nếu bạn đang cân nhắc thuê kiểm toán công trình hoặc cần tham khảo hướng dẫn chọn đơn vị kiểm toán phù hợp, đừng bỏ qua chuyên mục luật kiểm toán độc lập – nơi tổng hợp đầy đủ các quy định hiện hành và khuyến nghị chuyên sâu từ đội ngũ chuyên gia giàu kinh nghiệm trong ngành.