Năm 2023, một dự án đầu tư xây dựng cơ bản tại miền Trung đã bị cơ quan kiểm toán nhà nước kết luận thất thoát hơn 15 tỷ đồng. Những sai phạm nghiêm trọng bị phát hiện bao gồm việc nghiệm thu sai khối lượng, áp sai đơn giá, lập khống hồ sơ thanh toán và không tuân thủ trình tự đầu tư xây dựng. Vụ việc không chỉ dẫn đến tổn thất ngân sách mà còn khiến nhiều cán bộ quản lý dự án bị xử lý kỷ luật. Đây không phải là trường hợp cá biệt. Qua mỗi năm, hàng loạt sai phạm với giá trị từ vài trăm triệu đến hàng chục tỷ đồng được kiểm toán nhà nước và các đơn vị kiểm toán độc lập phát hiện, cho thấy rủi ro kiểm toán xây dựng là vấn đề nghiêm trọng, mang tính hệ thống nếu không được nhận diện và kiểm soát kịp thời. (Nguồn: Kiểm Toán Nhà Nước Việt Nam)

Khái niệm rủi ro kiểm toán xây dựng và tầm quan trọng của kiểm soát rủi ro

Rủi ro kiểm toán xây dựng là khả năng xảy ra sai sót trọng yếu trong quá trình lập, thực hiện và quyết toán các dự án xây dựng mà kiểm toán viên không phát hiện hoặc đánh giá sai. Những sai sót này có thể ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả sử dụng vốn đầu tư, tính minh bạch của báo cáo tài chính, cũng như uy tín của các bên liên quan trong quá trình quản lý dự án.

Trong bối cảnh đầu tư công ngày càng được siết chặt kỷ luật tài chính, vai trò của kiểm toán trong lĩnh vực xây dựng không chỉ dừng lại ở việc phát hiện sai phạm, mà còn là công cụ để củng cố quản trị công, đảm bảo tính liêm chính và hiệu quả trong thực thi ngân sách.

Các loại rủi ro kiểm toán xây dựng phổ biến hiện nay

Rủi ro kiểm toán xây dựng có thể phát sinh từ nhiều khía cạnh khác nhau trong toàn bộ chu trình đầu tư và kiểm toán dự án. Đây là một trong những lĩnh vực có nguy cơ cao nhất về sai sót, thất thoát và gian lận nếu không được nhận diện và kiểm soát đúng mức. Dưới đây là những loại rủi ro kiểm toán xây dựng phổ biến, thường xuyên được ghi nhận trong thực tiễn kiểm toán nhà nước và kiểm toán độc lập.

Rủi ro kiểm toán xây dựng do sai phạm về khối lượng và chất lượng thi công

Đây là loại rủi ro kiểm toán xây dựng thường xuyên nhất, chiếm tỷ trọng cao trong các kết luận thanh tra, kiểm toán. Nhiều nhà thầu và chủ đầu tư lập hồ sơ nghiệm thu sai lệch với thực tế thi công, ghi khống khối lượng hoặc phản ánh sai chủng loại vật tư. Bên cạnh đó, có không ít trường hợp sử dụng vật liệu không đạt tiêu chuẩn kỹ thuật, nhưng vẫn được nghiệm thu và thanh toán như hàng đạt chuẩn. Những hành vi này không chỉ gây thất thoát ngân sách lớn mà còn tiềm ẩn nguy cơ về chất lượng và an toàn công trình sau khi đưa vào khai thác.

Rủi ro kiểm toán xây dựng từ việc áp dụng sai định mức, đơn giá

Một trong những nguồn gây sai lệch phổ biến là việc áp dụng định mức, đơn giá xây dựng không chính xác hoặc đã lỗi thời. Khi định mức đã lạc hậu được dùng để tính dự toán và thanh toán, rủi ro kiểm toán xây dựng sẽ xuất hiện do chênh lệch lớn giữa chi phí thực tế và giá trị quyết toán. Điều này làm giảm độ tin cậy của báo cáo tài chính, ảnh hưởng trực tiếp đến tính minh bạch và hiệu quả của toàn bộ dự án đầu tư công.

Rủi ro kiểm toán xây dựng do vi phạm quy trình đầu tư

Nhiều dự án bị triển khai khi chưa hoàn tất thủ tục pháp lý như chưa có thiết kế kỹ thuật được phê duyệt, chưa có kế hoạch đấu thầu được thông qua, hoặc tổ chức lựa chọn nhà thầu không đúng quy định. Những vi phạm này tạo ra rủi ro kiểm toán xây dựng rất lớn, không chỉ về mặt tài chính mà còn làm giảm hiệu lực pháp lý của toàn bộ dự án. Khi kiểm toán phát hiện các sai phạm này, quá trình xử lý hậu kiểm thường rất phức tạp, có thể kéo theo hệ lụy về tiến độ, chất lượng và trách nhiệm cá nhân, tổ chức liên quan.

Rủi ro kiểm toán xây dựng từ hạn chế năng lực chuyên môn của kiểm toán viên

Lĩnh vực xây dựng có đặc thù kỹ thuật cao, đòi hỏi kiểm toán viên không chỉ am hiểu kế toán tài chính mà còn phải nắm vững kỹ thuật xây dựng, định mức, vật tư và trình tự đầu tư. Khi kiểm toán viên thiếu kiến thức chuyên sâu, họ dễ bỏ sót sai phạm hoặc đánh giá sai mức độ rủi ro. Đây là một dạng rủi ro kiểm toán xây dựng mang tính nội tại, thường gặp ở các đơn vị kiểm toán chưa chuyên nghiệp hóa đội ngũ theo lĩnh vực chuyên ngành.

Rủi ro kiểm toán xây dựng do gian lận có tổ chức từ các bên liên quan

Một dạng rủi ro kiểm toán xây dựng đặc biệt nguy hiểm là khi các hành vi gian lận được thực hiện có tổ chức, với sự thông đồng giữa nhà thầu, tư vấn giám sát và đại diện chủ đầu tư. Các hành vi này thường bao gồm lập khống khối lượng, thay thế vật liệu trái phép, chia nhỏ gói thầu để tránh đấu thầu công khai hoặc thậm chí “rút ruột” công trình bằng cách giả lập hiện trường. Đây là những rủi ro rất khó phát hiện nếu quy trình kiểm toán thiếu tính phản biện độc lập, hoặc nếu kiểm toán viên không được trang bị đầy đủ công cụ và kỹ năng điều tra chuyên sâu.

Nguyên nhân gây ra rủi ro trong kiểm toán xây dựng

Hệ thống pháp luật và quy định chưa đồng bộ hoặc thường xuyên thay đổi

Một trong những yếu tố làm gia tăng rủi ro kiểm toán xây dựng là sự biến động liên tục của hệ thống pháp luật liên quan đến đầu tư công và xây dựng cơ bản. Các văn bản quy phạm pháp luật, định mức, tiêu chuẩn kỹ thuật, hướng dẫn thi công thường xuyên được điều chỉnh, bổ sung. Trong khi đó, không phải lúc nào các đơn vị kiểm toán và kiểm toán viên cũng có điều kiện cập nhật kịp thời. Việc áp dụng nhầm văn bản đã hết hiệu lực, hoặc hiểu sai nội dung thay đổi mới, dễ dẫn đến kết luận sai lệch và ảnh hưởng đến độ chính xác của báo cáo kiểm toán.

Thiếu năng lực chuyên môn chuyên sâu về kỹ thuật xây dựng

Kiểm toán xây dựng đòi hỏi kiến thức đa ngành, không chỉ giới hạn trong lĩnh vực kế toán – tài chính mà còn phải am hiểu chuyên sâu về kỹ thuật thi công, vật liệu xây dựng, định mức dự toán và trình tự pháp lý của quy trình đầu tư. Tuy nhiên, nhiều kiểm toán viên hiện nay được đào tạo theo hướng kế toán – tài chính truyền thống, nên gặp khó khăn khi phải đánh giá các vấn đề kỹ thuật phức tạp như bóc tách khối lượng, xác định chất lượng vật tư, kiểm tra bản vẽ hay phân tích giá trị thi công. Sự thiếu hụt kiến thức này là nguyên nhân tiềm tàng làm phát sinh rủi ro kiểm toán xây dựng.

Hạn chế trong việc ứng dụng công nghệ vào quy trình kiểm toán

Dù công nghệ đã phát triển mạnh mẽ trong lĩnh vực xây dựng và kiểm toán, nhưng thực tế cho thấy nhiều đơn vị kiểm toán vẫn còn duy trì quy trình làm việc thủ công. Việc thiếu ứng dụng các phần mềm chuyên dụng như phần mềm bóc tách khối lượng, công cụ phân tích dữ liệu lớn (Big Data), mô hình thông tin công trình (BIM), hay công nghệ định vị và bản đồ số (GIS) khiến hiệu quả kiểm toán bị hạn chế. Điều này không chỉ làm kéo dài thời gian thực hiện kiểm toán mà còn gia tăng khả năng bỏ sót sai phạm, nhất là trong các dự án có quy mô lớn và hồ sơ phức tạp.

Sự phối hợp chưa hiệu quả giữa kiểm toán và các bên liên quan

Công tác kiểm toán xây dựng thường phải phối hợp với nhiều bên như chủ đầu tư, ban quản lý dự án, đơn vị tư vấn giám sát, nhà thầu thi công… Tuy nhiên, không phải lúc nào sự phối hợp này cũng hiệu quả. Tình trạng cung cấp hồ sơ chậm trễ, không đầy đủ, thiếu minh bạch, hoặc né tránh trách nhiệm từ các bên liên quan thường xuyên xảy ra. Điều này gây cản trở quá trình kiểm tra, xác minh và làm chậm trễ việc phát hiện sai phạm, từ đó làm gia tăng rủi ro kiểm toán xây dựng cả về chất lượng và thời gian.

Thiếu cơ chế cảnh báo sớm và kiểm soát nội bộ tại đơn vị được kiểm toán

Một rủi ro tiềm ẩn khác nhưng mang tính hệ thống là việc nhiều đơn vị chủ đầu tư chưa xây dựng được cơ chế kiểm soát nội bộ hiệu quả. Hệ thống giám sát nội bộ nếu chỉ mang tính hình thức, không đủ khả năng cảnh báo sớm những sai sót hoặc hành vi gian lận, sẽ khiến rủi ro tích tụ trong thời gian dài. Chỉ đến khi đơn vị bị kiểm toán độc lập hoặc Kiểm toán Nhà nước vào cuộc thì các sai phạm mới bị phát hiện. Lúc đó, việc khắc phục hậu quả sẽ khó khăn hơn rất nhiều, ảnh hưởng đến tiến độ, uy tín cũng như chi phí quản lý dự án.

Hậu quả nếu không kiểm soát hiệu quả rủi ro kiểm toán xây dựng

• Thất thoát nghiêm trọng nguồn lực tài chính: Sai phạm trong xây dựng có thể dẫn đến mất mát hàng chục, thậm chí hàng trăm tỷ đồng. Những khoản chi sai sẽ trở thành gánh nặng cho ngân sách và ảnh hưởng đến các dự án khác.
• Giảm niềm tin vào hoạt động đầu tư công: Khi các dự án bị phát hiện sai phạm liên tục, xã hội sẽ đặt câu hỏi về hiệu quả quản lý đầu tư công, làm suy giảm lòng tin của người dân vào bộ máy công quyền.
• Gây hậu quả pháp lý cho tổ chức, cá nhân liên quan: Những sai phạm bị kiểm toán phát hiện có thể dẫn đến xử lý hành chính, kỷ luật hoặc hình sự đối với cán bộ quản lý, nhà thầu, tư vấn nếu có dấu hiệu gian lận hoặc thiếu trách nhiệm.
• Ảnh hưởng đến tiến độ và chất lượng dự án: Khi bị kiểm toán kết luận có sai phạm, nhiều dự án phải tạm dừng để rà soát, xử lý, làm chậm tiến độ, ảnh hưởng đến hiệu quả khai thác công trình.

Giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm soát rủi ro kiểm toán xây dựng

Để kiểm soát hiệu quả rủi ro kiểm toán xây dựng – vốn luôn hiện hữu trong các dự án đầu tư công – cần một chiến lược toàn diện, từ con người, công nghệ đến thể chế. Dưới đây là những giải pháp then chốt cần được triển khai đồng bộ:

1. Nâng cao năng lực chuyên môn kỹ thuật cho kiểm toán viên

Một trong những nguyên nhân cốt lõi dẫn đến rủi ro kiểm toán xây dựng là việc kiểm toán viên thiếu nền tảng chuyên môn sâu về kỹ thuật xây dựng. Vì vậy, cần thiết kế các chương trình đào tạo chuyên biệt về định mức, đơn giá xây dựng, kỹ thuật thi công, quy trình nghiệm thu và kiểm định chất lượng. Những khóa học thực hành gắn với các tình huống thực tế sẽ giúp kiểm toán viên nhận diện rủi ro nhanh hơn, đánh giá sát thực tế và đưa ra khuyến nghị chính xác, hiệu quả.

2. Ứng dụng công nghệ tiên tiến vào toàn bộ quy trình kiểm toán xây dựng

Việc áp dụng các công cụ công nghệ hiện đại như phần mềm bóc tách khối lượng, mô hình thông tin công trình (BIM), hệ thống thông tin địa lý (GIS), và phân tích dữ liệu lớn (Big Data) sẽ giúp rút ngắn thời gian kiểm toán, đồng thời tăng độ chính xác trong việc so sánh hồ sơ thiết kế với thi công thực tế. Đặc biệt, việc tích hợp các phần mềm này vào quy trình kiểm toán từ khâu chuẩn bị đến đánh giá hiện trường sẽ giúp giảm thiểu sai sót chủ quan và phát hiện bất thường một cách tự động, kịp thời.

3. Xây dựng hệ thống cảnh báo sớm tại đơn vị được kiểm toán

Một giải pháp chiến lược nhằm phòng ngừa rủi ro kiểm toán xây dựng là thiết lập cơ chế cảnh báo nội bộ ngay trong chính các chủ đầu tư và đơn vị tư vấn. Khi hệ thống phát hiện những dấu hiệu bất thường như tăng vọt khối lượng, thay đổi đơn giá không hợp lý, chậm tiến độ bất thường hoặc hồ sơ thanh toán thiếu minh bạch, bộ phận kiểm soát nội bộ có thể lập tức vào cuộc. Việc chủ động kiểm soát này sẽ giúp kiểm toán nhà nước và kiểm toán độc lập nắm được các điểm nóng từ sớm, từ đó điều chỉnh trọng tâm và phương pháp kiểm toán kịp thời.

4. Siết chặt trách nhiệm giải trình giữa các bên liên quan

Trong quá trình thực hiện dự án xây dựng, sự liên kết giữa các chủ thể như chủ đầu tư, tư vấn thiết kế, giám sát thi công và nhà thầu là rất chặt chẽ. Do đó, nếu không gắn trách nhiệm giải trình cụ thể cho từng bên thì rủi ro kiểm toán xây dựng rất dễ bị che lấp. Cần quy định rõ ràng rằng bất kỳ sai phạm nào phát sinh – dù là gian lận hay sai sót vô ý – đều phải được truy cứu trách nhiệm đến từng cá nhân, tổ chức liên quan. Việc xử lý nghiêm minh và công khai các trường hợp vi phạm không chỉ răn đe hiệu quả mà còn tạo ra áp lực tuân thủ trong toàn hệ thống.

5. Cập nhật và hoàn thiện khung pháp lý liên quan đến đầu tư xây dựng

Một nguyên nhân phổ biến dẫn đến rủi ro kiểm toán xây dựng là các quy định pháp lý chồng chéo, thiếu thống nhất hoặc chậm được cập nhật theo thực tiễn. Do đó, Nhà nước cần định kỳ rà soát, cập nhật hệ thống định mức xây dựng, văn bản hướng dẫn thi công, quy chuẩn kỹ thuật, và các quy định liên quan đến quản lý đầu tư công. Ngoài ra, việc số hóa và công bố công khai các văn bản pháp luật sẽ giúp các đơn vị kiểm toán và các bên thực hiện dự án dễ dàng tra cứu, áp dụng thống nhất, tránh sai lệch không cần thiết.

6. Tăng cường kiểm toán nội bộ tại các cơ quan, tổ chức sử dụng vốn đầu tư công

Một cơ chế kiểm soát hiệu quả trước khi để rủi ro kiểm toán xây dựng phát sinh là triển khai hệ thống kiểm toán nội bộ tại các cơ quan chủ đầu tư. Kiểm toán nội bộ có thể thực hiện rà soát định kỳ hoặc theo chuyên đề đối với các hoạt động đấu thầu, thi công, nghiệm thu và thanh quyết toán công trình. Việc này không chỉ giúp phát hiện sớm các sai phạm tiềm ẩn mà còn tạo ra một lớp phòng ngừa rủi ro trước khi bị phát hiện bởi các cơ quan kiểm toán cấp cao hơn, từ đó bảo vệ uy tín và tính minh bạch của tổ chức.

Kết luận

Rủi ro kiểm toán xây dựng là vấn đề không thể xem nhẹ khi lĩnh vực xây dựng luôn nằm trong nhóm có tỷ lệ sai phạm cao nhất qua các năm. Việc kiểm soát tốt rủi ro không chỉ giúp tiết kiệm ngân sách mà còn nâng cao hiệu quả đầu tư, góp phần đảm bảo tính minh bạch và liêm chính trong quản lý tài chính công. Để làm được điều này, cần sự phối hợp đồng bộ giữa cơ quan kiểm toán, các đơn vị thực hiện dự án và cơ quan quản lý nhà nước trong việc nhận diện sớm, ngăn ngừa rủi ro và xử lý nghiêm minh các sai phạm.