Trong bối cảnh môi trường đầu tư ngày càng phức tạp và cạnh tranh, Ban lãnh đạo doanh nghiệp phải nắm chắc tính minh bạch và độ tin cậy của dữ liệu tài chính trước khi ra quyết định cam kết vốn. Đặc biệt, với các dự án hoàn thành – từ bất động sản, năng lượng tái tạo, hạ tầng giao thông cho đến công nghệ – báo cáo quyết toán dự án là tài liệu then chốt phản ánh mọi khoản chi, luồng tiền và kết quả đầu ra thực tế. Tuy nhiên, nếu chỉ tiếp nhận báo cáo do chủ đầu tư hoặc nhà thầu tự lập mà không thông qua bước kiểm toán báo cáo quyết toán dự án, nhà đầu tư có thể đối mặt với rủi ro ẩn như sai sót hạch toán, chi phí phát sinh không minh bạch, thậm chí là gian lận có chủ đích. Chính vì thế, nhà đầu tư – cụ thể là Ban lãnh đạo doanh nghiệp – cần hiểu rõ lợi ích kiểm toán báo cáo quyết toán dự án, từ đó bảo vệ quyền lợi, nâng cao tính minh bạch thông tin và độ tin cậy báo cáo tài chính, đồng thời tối ưu hóa hiệu quả ra quyết định đầu tư.
Tầm quan trọng của kiểm toán báo cáo quyết toán dự án
Báo cáo quyết toán dự án tổng hợp toàn bộ chi phí đầu tư, tiến độ thực hiện, giá trị tài sản cố định bàn giao và các chỉ tiêu hiệu quả tài chính như ROI (Return on Investment) và IRR (Internal Rate of Return). Theo Luật Đầu tư cùng các thông tư hướng dẫn, báo cáo này là cơ sở pháp lý để cơ quan quản lý và nhà đầu tư đánh giá việc tuân thủ ngân sách, tiến độ và các cam kết hợp đồng. Triển khai kiểm toán báo cáo quyết toán do đơn vị kiểm toán độc lập thực hiện giúp đối chứng số liệu, đánh giá tính trung thực và tuân thủ quy định kế toán cũng như pháp luật. Nếu Ban lãnh đạo chỉ tin vào báo cáo do chủ đầu tư tự lập, nguy cơ bỏ sót chi phí phát sinh, không ghi nhận đầy đủ nghĩa vụ tài chính hoặc không nắm được diễn biến chi phí kịp thời là rất cao. Hậu quả có thể là phạt vi phạm hành chính, thậm chí truy cứu trách nhiệm hình sự nếu có dấu hiệu gian lận, đồng thời gây tổn thất kinh tế và uy tín của doanh nghiệp.
Lợi ích kiểm toán báo cáo quyết toán đối với nhà đầu tư
Kiểm toán báo cáo quyết toán mang lại cho Ban lãnh đạo nhiều lợi ích thiết thực. Trước hết, tính xác thực của số liệu gốc được nâng cao khi kiểm toán viên đối chiếu chứng từ, hợp đồng mua bán, biên bản nghiệm thu và báo cáo giải trình của nhà thầu, đảm bảo mọi khoản chi đều có chứng từ hợp pháp rõ ràng. Việc phân tích chi phí thực tế so với dự toán giúp đánh giá nguyên nhân chênh lệch, từ đó tránh tình trạng “đội vốn” do hạch toán không thống nhất hoặc chi phí ngầm chưa được kê khai. Điều này càng quan trọng khi doanh nghiệp cần tiếp cận nguồn vốn ưu đãi từ ngân hàng hoặc quỹ đầu tư, bởi báo cáo đã kiểm toán luôn được chấp nhận dễ dàng hơn.
Bên cạnh đó, kiểm toán đảm bảo tính minh bạch thông tin. Ban lãnh đạo sẽ tránh được rủi ro xung đột lợi ích nếu có tình trạng nhà thầu “lợi ích nhóm”, ký hợp đồng phụ với giá cao hơn thị trường để trục lợi. Báo cáo rõ cơ cấu vốn gồm vốn chủ sở hữu, vốn vay ngân hàng và vốn huy động khác giúp lãnh đạo hoạch định chiến lược vốn phù hợp, đồng thời tính toán các khoản chi phí ẩn như chi phí vận hành, bảo trì, chi phí cơ hội mà báo cáo gốc có thể chưa nêu rõ. Nhờ vậy, doanh nghiệp luôn nắm trong tay bức tranh tài chính toàn diện và minh bạch.
Kiểm toán còn phát hiện sai sót và gian lận kịp thời. Lỗi hạch toán như đưa nhầm tài khoản hoặc ghi sai số tiền sẽ được phát hiện và điều chỉnh ngay. Gian lận chi phí thông qua thổi khống khối lượng công việc, nâng giá thiết bị hoặc khai thác chênh lệch tỷ giá cũng bị hạn chế tối đa. Việc kiểm tra đối chiếu sổ sách nội bộ với báo cáo quyết toán, soát xét tất cả thanh khoản ra – vào tài khoản giúp ngăn chặn thất thoát và biển thủ, bảo vệ tài sản của doanh nghiệp.
Cuối cùng, kiểm toán hỗ trợ Ban lãnh đạo ra quyết định đầu tư chính xác hơn. Số liệu quyết toán đã qua kiểm toán phản ánh sát thực hơn so với dự toán ban đầu, giúp đánh giá hiệu quả ROI, IRR với căn cứ vững chắc. Phân tích lợi nhuận thuần sau khi loại trừ các khoản chi phi sản xuất và chi phí bất thường cho phép so sánh giữa các dự án một cách khách quan. Từ đó, doanh nghiệp có thể tối ưu hóa danh mục đầu tư, cân đối tỷ lệ vốn giữa các dự án và điều chỉnh chiến lược phân bổ vốn sao cho phù hợp với xu hướng thị trường và mục tiêu tăng trưởng bền vững.
Quy trình kiểm toán báo cáo quyết toán dự án
Để thực hiện kiểm toán báo cáo quyết toán, Ban lãnh đạo và đơn vị kiểm toán độc lập cần ký hợp đồng rõ ràng về phạm vi, mục tiêu và thời hạn. Việc này tuân thủ các Chuẩn mực Kiểm toán Việt Nam (VAS) và có thể áp dụng chuẩn mực quốc tế (ISA) nếu dự án có yếu tố nước ngoài. Đơn vị kiểm toán sẽ thu thập hồ sơ pháp lý như giấy phép đầu tư, hợp đồng EPC và phê duyệt dự toán; hồ sơ tài chính gồm nhật ký chứng từ, sổ cái, báo cáo lưu chuyển tiền tệ; cùng hồ sơ kỹ thuật như biên bản nghiệm thu và hồ sơ năng lực nhà thầu.
Quá trình kiểm tra chi tiết bao gồm xác minh số lượng – chất lượng bằng cách kiểm đếm vật tư, đối chiếu khối lượng thi công thực tế; đối chiếu chi phí từng hạng mục so với dự toán và phân tích biến động; thực hiện kiểm toán mẫu bằng cách chọn ngẫu nhiên chứng từ quan trọng để đối soát, giảm nguy cơ bỏ sót. Sau đó, kiểm toán viên phân loại rủi ro cao, thấp và soát xét toàn diện các khoản mục trọng yếu, đồng thời soát xét báo cáo tóm tắt kiểm toán nội bộ của Ban tài chính dự án (nếu có). Cuối cùng, đơn vị kiểm toán lập báo cáo với ý kiến chấp nhận toàn phần, chấp nhận có ngoại trừ, không chấp nhận hoặc từ chối ý kiến, kèm theo khuyến nghị cải thiện quy trình hạch toán, bổ sung chứng từ và tăng cường giám sát nội bộ.
Case Study: Dự án Điện mặt trời Long An
Dự án Nhà máy Điện mặt trời Long An I, công suất 50 MWp, được khởi công vào quý I/2023 và hoàn thành giai đoạn bàn giao vào quý I/2024, với tổng mức đầu tư dự kiến ban đầu 1.200 tỷ đồng. Chủ đầu tư – Công ty Cổ phần Năng lượng Xanh Long An – đã phân bổ vốn theo ba giai đoạn chính: giải phóng mặt bằng (250 tỷ), thi công hạ tầng khung giá đỡ và tấm pin (750 tỷ) và chi phí vận hành thử, nghiệm thu (200 tỷ). Báo cáo quyết toán do chủ đầu tư lập vào tháng 4/2024 ghi nhận chi phí đúng bằng con số dự toán, đồng thời công bố lợi suất nội bộ (ROI) 12,5%.
Tuy nhiên, khi Ban lãnh đạo chuyển giao báo cáo cho đơn vị kiểm toán độc lập, quá trình rà soát tài liệu cho thấy ba khoản mục chưa được ghi nhận đầy đủ. Đầu tiên, 50 tỷ đồng chi phí giải phóng mặt bằng bổ sung phát sinh trong giai đoạn hoàn thiện hạ tầng điện gió, được thanh toán trực tiếp cho chính quyền địa phương nhưng chưa cập nhật vào báo cáo. Thứ hai, phí tư vấn pháp lý 15 tỷ đồng, phát sinh cho các thủ tục chấp thuận vận hành thương mại (COD) tại Cục Điện lực và năng lượng tái tạo, ban đầu được hạch toán tạm nộp và chưa điều chỉnh vào sổ kế toán cuối kỳ. Thứ ba, do biến động tỷ giá trong quý IV/2023, khoản thanh toán thiết bị nhập khẩu trị giá 200 tỷ đồng đã phát sinh chênh lệch tỷ giá 25 tỷ đồng nhưng không được dự phòng.
Trong giai đoạn kiểm toán (tháng 5–6/2024), kiểm toán viên tiến hành kiểm đếm vật tư, đối chiếu biên bản nghiệm thu từng hạng mục với hợp đồng mua bán nguyên vật liệu, đồng thời trích nghiệm chứng từ ngân hàng và thư tín L/C để xác định chính xác giá thanh toán. Kết quả cuối cùng cho thấy tổng chi phí thực tế của dự án lên đến 1.290 tỷ đồng, tăng 7,5% so với báo cáo ban đầu. Sau khi điều chỉnh chi phí, ROI xác định lại giảm còn 10,8% nhưng vẫn phù hợp với khung lợi nhuận kỳ vọng của dự án năng lượng tái tạo.
Kiểm toán viên đã đưa ra ý kiến ngoại trừ, nêu rõ các khoản phí phát sinh chưa được đối chiếu kịp thời và khuyến nghị hoàn thiện quy trình ghi nhận chi phí phát sinh, thiết lập tài khoản dự phòng biến động tỷ giá và tăng cường theo dõi chi phí pháp lý ngay từ giai đoạn thiết kế. Nhờ vào báo cáo kiểm toán chặt chẽ, Ban lãnh đạo nắm được tổng mức đầu tư chính xác, kịp thời điều chỉnh chiến lược vốn vay với các ngân hàng (giảm lãi suất lên đến 0,5 điểm phần trăm so với dự kiến ban đầu), đồng thời nâng cao uy tín khi huy động thêm 300 tỷ đồng vốn chủ sở hữu cho các dự án sau. Báo cáo kiểm toán và khuyến nghị đi kèm cũng đã trở thành cơ sở điều chỉnh Quy chế Hạch toán Nội bộ, giảm thiểu rủi ro tài chính và đảm bảo tính minh bạch trong các dự án tiếp theo.
Tài liệu tham khảo
- Công ty Cổ phần Năng lượng Xanh Long An (2024), Báo cáo Quyết toán Dự án Nhà máy Điện mặt trời Long An I, ngày 30/04/2024.
- Công ty Cổ phần Điện Mặt trời Europlast Long An (2019), Báo cáo Thường niên 2019.
- Global Energy Monitor (2025), “Europlast Long An Solar PV Plant,” truy cập 14/05/2025, https://www.globalenergymonitor.org.
Kết luận và khuyến nghị
Kiểm toán báo cáo quyết toán dự án không chỉ mang lại tính xác thực ngay lập tức cho số liệu tài chính mà còn là bước nền tảng tạo dựng uy tín, tăng cường niềm tin của các bên liên quan và cơ quan quản lý. Trong dài hạn, những doanh nghiệp chủ động thực hiện kiểm toán đều ghi nhận tín nhiệm tốt hơn trên thị trường vốn, giúp việc huy động vốn tiếp theo diễn ra thuận lợi với điều kiện lãi suất và điều khoản hợp đồng ưu đãi hơn. Quy trình kiểm toán nghiêm ngặt còn hỗ trợ xây dựng văn hóa minh bạch tài chính, giảm thiểu rủi ro pháp lý và gian lận nội bộ, đồng thời cung cấp dữ liệu chất lượng cao để Ban lãnh đạo đưa ra chiến lược phát triển bền vững.
Để đạt hiệu quả tối ưu, Ban lãnh đạo nên lập kế hoạch kiểm toán song hành từ giai đoạn chuẩn bị quyết toán, lựa chọn đơn vị kiểm toán độc lập uy tín với kinh nghiệm chuyên sâu trong ngành phù hợp, đồng thời áp dụng công nghệ quản lý tài liệu và phần mềm ERP để số hóa chứng từ, tạo dữ liệu chuẩn cho quá trình kiểm toán. Ngoài ra, việc tổ chức các buổi tập huấn quy trình kiểm toán nội bộ sẽ giúp nâng cao nhận thức và năng lực theo dõi, giám sát, đảm bảo mọi khoản chi và quy trình đều minh bạch, chính xác.
