Kiểm toán xây dựng không chỉ dừng lại ở công tác rà soát số liệu tài chính mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính tuân thủ, minh bạch và hiệu quả đầu tư trong ngành xây dựng. Theo Báo cáo ngành xây dựng Việt Nam 2024, quy mô thị trường đạt gần 1,2 triệu tỷ đồng, với tốc độ tăng trưởng bình quân 7% mỗi năm (Bộ Xây dựng, 2024). Trong bối cảnh này, hệ thống văn bản pháp lý về kiểm toán xây dựng liên tục được hoàn thiện, nổi bật nhất là Thông tư 09/2016/TT-BXD (TT 09/2016) và Thông tư 10/2020/TT-BXD (TT 10/2020). Bài viết sẽ phân tích chi tiết sự thay đổi pháp lý kiểm toán qua hai văn bản này, so sánh các điểm mới nổi bật và đánh giá tác động kinh tế, xã hội cũng như xu hướng tương lai, giúp doanh nghiệp và cơ quan quản lý nắm bắt kịp thời.

Tổng quan văn bản pháp lý kiểm toán xây dựng

Thông tư 09/2016 chính thức có hiệu lực từ ngày 10/3/2016, khi ngành xây dựng Việt Nam bước vào giai đoạn phục hồi sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu. Văn bản quy định các tiêu chuẩn chuyên môn, quy trình thẩm định và báo cáo kiểm toán xây dựng nhưng còn hạn chế về kiểm tra tại hiện trường và công khai thông tin. Trải qua bốn năm áp dụng, nhiều doanh nghiệp phản ánh thời gian thẩm định kéo dài trung bình 35 ngày, gây tốn kém chi phí nhân sự và lưu trữ tài liệu (Báo cáo Thanh tra Chính phủ, 2019).

Thông tư 10/2020 bắt đầu có hiệu lực từ ngày 1/5/2020, trong bối cảnh Chính phủ thúc đẩy cải cách thủ tục hành chính và tăng cường minh bạch dữ liệu công trình. TT 10/2020 bổ sung các quy định về nâng cao điều kiện hành nghề cho kiểm toán viên, rút ngắn thời gian lập báo cáo xuống còn 20 ngày, mở rộng phạm vi kiểm toán đến khâu kiểm tra vật liệu tại hiện trường và công khai báo cáo trên cổng thông tin quốc gia về đầu tư xây dựng (Bộ Xây dựng, 2021).

So sánh chi tiết thay đổi pháp lý kiểm toán từ TT 09/2016 đến TT 10/2020

Đầu tiên, các tiêu chí về điều kiện và năng lực kiểm toán viên đã được nâng cao đáng kể. Đối với TT 09/2016, kiểm toán viên chỉ cần có chứng chỉ hành nghề kế toán, ít nhất ba năm kinh nghiệm trong lĩnh vực kiểm toán nói chung, chưa bắt buộc chuyên ngành xây dựng. Sau khi TT 10/2020 có hiệu lực, tiêu chuẩn này trở thành tối thiểu năm năm kinh nghiệm thực tiễn xây dựng, phải hoàn thành khóa đào tạo chuyên sâu do Bộ Xây dựng tổ chức và có chứng chỉ hành nghề kiểm toán xây dựng. Theo số liệu năm 2022, đội ngũ kiểm toán viên đạt chuẩn theo TT 10/2020 đã góp phần giảm 18% lỗi sai trong báo cáo và tăng 12% tỷ lệ phát hiện sai phạm (Bộ Xây dựng, 2022).

Thứ hai, quy trình kiểm toán và thời hạn hoàn thành báo cáo cũng có sự thay đổi căn bản. Trước đây, quy trình theo TT 09/2016 gồm sáu bước từ lập kế hoạch đến nghiệm thu, với thời hạn báo cáo tối đa 30 ngày kể từ ngày hoàn thành kiểm toán. TT 10/2020 rút gọn quy trình còn năm bước, lược bỏ bước nghiệm thu riêng biệt và quy định rõ thời hạn tối đa 20 ngày. Phân tích từ Hiệp hội Kiểm toán Xây dựng Việt Nam cho thấy thời gian kiểm toán trung bình đã giảm từ 35 ngày xuống còn 22 ngày, tiết kiệm khoảng 10 tỷ đồng chi phí lưu trữ và nhân sự hàng năm (Hiệp hội Kiểm toán Xây dựng Việt Nam, 2021).

Điểm thứ ba liên quan đến phạm vi và phương pháp kiểm toán. TT 09/2016 chủ yếu tập trung kiểm tra chứng từ tài chính, khối lượng công việc và hợp đồng. Với TT 10/2020, phạm vi được mở rộng thêm khâu kiểm tra chất lượng vật liệu tại hiện trường với tỷ lệ mẫu tối thiểu 10% cho công trình có giá trị trên 50 tỷ đồng. Việc ứng dụng công nghệ drone và phần mềm quản lý giúp giám sát tiến độ và khối lượng thi công. Báo cáo Viện Công nghệ Xây dựng năm 2023 cho thấy drone đã hỗ trợ phát hiện sớm 30% sai lệch về khối lượng đất đắp và 22% lỗi pha trộn bê tông.

Cuối cùng, yêu cầu về báo cáo kiểm toán và công khai thông tin đã được làm rõ. Trước năm 2020, báo cáo chỉ được gửi cho chủ đầu tư và cơ quan liên quan, không bắt buộc công bố rộng rãi. TT 10/2020 yêu cầu đăng tải báo cáo lên cổng thông tin quốc gia về đầu tư xây dựng trong vòng năm ngày kể từ ngày chấp thuận, đồng thời gửi email thông báo đến tất cả bên liên quan. Theo đánh giá của Ngân hàng Thế giới, chỉ số minh bạch ngành xây dựng đã tăng từ 7,4 lên 8,1/10 sau khi áp dụng các quy định này (Ngân hàng Thế giới, 2022).

Tác động kinh tế của sự thay đổi pháp lý kiểm toán

Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng rút ngắn thời gian và mở rộng phạm vi kiểm toán không chỉ tối ưu hóa chi phí hoạt động mà còn mang lại lợi ích kinh tế xã hội. Việc giảm thời hạn báo cáo từ 30 ngày xuống còn 20 ngày đã giúp doanh nghiệp tiết kiệm khoảng 15% chi phí lưu kho, tương đương 50 tỷ đồng mỗi năm cho các doanh nghiệp kiểm toán lớn tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh. Việc mở rộng kiểm tra vật liệu và áp dụng drone cũng giúp giảm chi phí do sai sót vật liệu xuống 22%, tương đương 110 tỷ đồng cho các dự án lớn giai đoạn 2021-2023. Những cải tiến này đóng góp vào tăng trưởng GDP ngành xây dựng khoảng 0,5% mỗi năm và giảm thiểu rủi ro sự cố công trình (Viện Nghiên cứu Kinh tế Xây dựng, 2023).

Xu hướng tương lai trong pháp lý kiểm toán xây dựng

Trong những năm tới, xu hướng phát triển pháp lý kiểm toán xây dựng sẽ tiếp tục hướng đến tự động hóa và minh bạch hóa. Công nghệ blockchain được đề xuất để lưu trữ và chia sẻ dữ liệu kiểm toán một cách bất biến, giúp giảm thiểu gian lận và sai sót. Bên cạnh đó, trí tuệ nhân tạo sẽ được áp dụng để phân tích dữ liệu lớn, dự đoán rủi ro và hỗ trợ kiểm toán viên ra quyết định nhanh chóng. Dự kiến, Bộ Xây dựng sẽ ban hành hướng dẫn áp dụng công nghệ 4.0 trong kiểm toán xây dựng vào năm 2025, yêu cầu tích hợp hệ thống quản lý dự án với các nền tảng đánh giá tự động.

Khuyến nghị cho chủ đầu tư, nhà thầu và kiểm toán viên

Chủ đầu tư cần thiết lập quy trình phối hợp chặt chẽ với đơn vị kiểm toán ngay từ giai đoạn lập dự án, cung cấp đầy đủ hồ sơ kỹ thuật và tài chính. Việc chủ động cập nhật TT 10/2020 và các văn bản mới tại Văn bản kiểm toán xây dựng giúp tránh rủi ro pháp lý và tăng hiệu quả đầu tư.

Nhà thầu nên đầu tư vào hệ thống phần mềm quản lý thi công tích hợp tính năng báo cáo thời gian thực, hỗ trợ kiểm toán viên thu thập số liệu nhanh chóng. Đồng thời, đào tạo nhân sự nắm vững quy định TT 10/2020 và các yêu cầu về kiểm toán vật liệu.

Kiểm toán viên cần làm chủ công nghệ giám sát hiện trường như drone, GIS và blockchain để nâng cao chất lượng dịch vụ. Việc hoàn thành các khóa đào tạo chuyên sâu và tham gia các diễn đàn chuyên ngành sẽ giúp cập nhật kịp thời xu hướng pháp lý và công nghệ mới.

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

Thay đổi pháp lý kiểm toán có ảnh hưởng như thế nào đến chi phí kiểm toán dự án xây dựng?

Trả lời: Theo khảo sát của Hiệp hội Kiểm toán Xây dựng Việt Nam, chi phí có xu hướng giảm khoảng 10–15% nhờ quy trình rút gọn và công nghệ hỗ trợ.

Việc áp dụng TT 10/2020 có bắt buộc kiểm tra hiện trường không?

Trả lời: TT 10/2020 quy định tỷ lệ mẫu hiện trường tối thiểu 10% cho công trình trên 50 tỷ đồng, đồng thời khuyến khích áp dụng công nghệ giám sát hiện trường.

Làm thế nào để truy cập báo cáo kiểm toán công khai?

Trả lời: Bạn có thể truy cập trên cổng thông tin quốc gia về đầu tư xây dựng hoặc qua email thông báo từ cơ quan chức năng.

Bao lâu doanh nghiệp cần đào tạo lại kiểm toán viên?

Trả lời: Kiểm toán viên nên cập nhật kiến thức theo chu kỳ hai năm một lần để đáp ứng các thay đổi pháp lý và công nghệ mới.

Có những xu hướng công nghệ nào sẽ xuất hiện trong kiểm toán xây dựng?

Trả lời: Blockchain, trí tuệ nhân tạo và drone dự kiến tiếp tục đóng vai trò chủ đạo trong tự động hóa và minh bạch hóa kiểm toán xây dựng.

Lời kết và khuyến nghị tổng quát

Tổng kết lại, năm thay đổi pháp lý kiểm toán từ TT 09/2016 đến TT 10/2020 đã mang lại bước tiến rõ nét trong minh bạch, hiệu quả và trách nhiệm nghề nghiệp. Doanh nghiệp, chủ đầu tư, nhà thầu và kiểm toán viên cần phối hợp chặt chẽ, ứng dụng công nghệ và cập nhật thường xuyên văn bản pháp lý qua Văn bản kiểm toán xây dựng và tham khảo thêm quy định mới tại Bộ Xây dựng để tối ưu hóa quy trình kiểm toán.