Trong môi trường xây dựng ngày càng phức tạp, luật kiểm toán độc lập không còn là “mảnh ghép phụ” mà đã trở thành tấm khiên bảo vệ tài chính, minh bạch quy trình và củng cố niềm tin cho mọi bên liên quan. Được vận hành đúng, luật này giúp phát hiện sớm sai sót, loại bỏ lợi ích nhóm và tạo nền tảng vững chắc cho phát triển bền vững.

Tổng quan về luật kiểm toán độc lập

Luật kiểm toán độc lập (Luật số 67/2011/QH12, sửa đổi bổ sung năm 2020) quy định về tổ chức thực hiện kiểm toán báo cáo tài chính và kiểm toán dự án – bao gồm cả công trình xây dựng – theo chuẩn Việt Nam và quốc tế. Luật chỉ rõ:

• Độc lập tuyệt đối của kiểm toán viên: không tham gia hoặc phụ thuộc vào đối tượng kiểm toán.

• Chuyên môn và chứng chỉ: kiểm toán viên phải đáp ứng trình độ, nghiệp vụ theo tiêu chuẩn được cấp phép.

• Báo cáo công khai trước cơ quan chức năng, nếu áp dụng vốn nhà nước.

Cụ thể, đối tượng áp dụng bao gồm doanh nghiệp nhà nước, công ty đại chúng, và các đơn vị sử dụng ngân sách – tức những dự án có ảnh hưởng lớn về tài chính quốc gia hoặc địa phương.

Tại sao kiểm toán độc lập quan trọng trong xây dựng?

Kiểm soát chặt chẽ chi phí theo NĐ 10/2021

Theo Nghị định 10/2021/NĐ‑CP, từ năm 2021, mọi khoản chi tập trung vào dự toán, thẩm định, điều chỉnh và quyết toán đều phải minh bạch. Luật kiểm toán độc lập giúp xác nhận:

• Dự toán gói thầu phải tuân thủ đúng định mức theo Điều 16 và 17 Nghị định 10/2021/NĐ-CP. Đây là căn cứ để kiểm soát chi phí và phục vụ công tác kiểm toán.

• Chi phí điều chỉnh có thực sự phù hợp hay còn tiềm ẩn mức đội giá.

Ví dụ thực tế: dự án khu đô thị X có dự toán ban đầu 500 tỷ đồng, nhưng sau thẩm tra kiểm toán độc lập phát hiện chi phí quản lý tăng 10%, điều chỉnh hợp lý tiết kiệm khoảng 15 tỷ đồng vốn đầu tư.

Với quyết toán vốn nhà nước – dựa trên TT 10/2020

Thông tư 10/2020/TT‑BTC quy định rất rõ:

• Theo Điều 6 của Thông tư 10/2020/TT-BTC, báo cáo quyết toán dự án hoàn thành bắt buộc phải trình bày rõ ràng theo từng nguồn vốn sử dụng và phân tích chi tiết theo từng hạng mục đầu tư. Đây là nguyên tắc nhằm đảm bảo tính minh bạch, tránh tình trạng gộp chi hoặc thiếu kiểm soát trong quản lý tài chính công.

• Nếu có kiểm toán độc lập, cần đi kèm báo cáo kiểm toán, nêu rõ phần đồng thuận và khác biệt (Điều 7) .

Chính vì thế, kiểm toán độc lập không chỉ là người kiểm tra, mà còn là “ngũ chiến lược” giúp điều chỉnh sai sót trước khi hồ sơ quyết toán được phê duyệt, tạo niềm tin vững chắc cho Bộ Tài chính, ngân hàng và các bên tài trợ.

Minh bạch hóa dự án theo Luật Xây dựng 2014

Luật Xây dựng 2014 – thông với các văn bản hướng dẫn, yêu cầu minh bạch toàn bộ chuỗi từ lập dự án đến nghiệm thu:

• Mọi thay đổi chi phí phải qua thẩm định phê duyệt.

• Kiểm toán độc lập là “lớp kiểm soát ngoài”, bổ sung cho kiểm tra nội bộ và thanh tra nhà nước.

Chuyên viên kiểm toán chia sẻ:

“Khi chúng tôi vào cuộc, nhiều dự án xác lập lại tiêu chí đầu tư và giảm 5–8% chi phí tổng thể. Sự tham gia của kiểm toán độc lập giúp cân bằng quyền lực giữa chủ đầu tư – nhà thầu – tư vấn” – một kiểm toán viên của Công ty ABC chia sẻ trải nghiệm thực tế.

Bảo vệ lợi ích doanh nghiệp và ngân sách

• Đối với doanh nghiệp kiểm toán: đây là cơ hội thể hiện năng lực chuyên môn, xây dựng uy tín; báo cáo chất lượng sẽ giúp khẳng định vị thế trong ngành.

• Đối với ngân sách: mỗi 1% tiết kiệm qua kiểm toán độc lập tương đương vài chục tỷ đồng – con số không nhỏ nếu tính theo giá trị đầu tư hàng năm.

Một dự án cầu C đã giảm được 25 tỷ chi phí điều chỉnh so với hồ sơ cũ sau kiểm toán. Điều này không chỉ tiết kiệm ngân sách mà còn nâng cao độ tin cậy với nhà tài trợ quốc tế.

So sánh văn bản pháp luật liên quan

Ở cấp độ nền tảng, Luật Xây dựng đóng vai trò là khung pháp lý cốt lõi điều chỉnh toàn bộ hoạt động đầu tư xây dựng. Từ việc lập, thẩm định, phê duyệt cho đến triển khai và quyết toán dự án, tất cả đều được đặt trong một hệ thống quản lý chặt chẽ. Luật này không chỉ tạo ra hành lang pháp lý rõ ràng mà còn góp phần nâng cao trách nhiệm giải trình của các bên liên quan.

Tiếp theo đó, Nghị định 10 năm 2021 của Chính phủ cụ thể hóa các quy định về quản lý chi phí đầu tư xây dựng. Mỗi gói thầu như xây lắp, tư vấn, thiết bị hay chi phí dự phòng đều có phương pháp xác định rõ ràng. Nhờ vậy, kiểm toán viên có cơ sở để đối chiếu, xác minh, từ đó đảm bảo tính chính xác và đầy đủ của chi phí được lập và thanh toán.

Trong giai đoạn quyết toán, Thông tư 10 năm 2020 của Bộ Tài chính trở thành công cụ bắt buộc đối với chủ đầu tư. Văn bản này quy định chi tiết về nội dung, mẫu biểu và chứng từ quyết toán vốn đầu tư. Đáng chú ý, ở nhiều loại công trình, hồ sơ quyết toán muốn được thẩm tra hoặc phê duyệt cần có báo cáo kiểm toán độc lập đính kèm, thể hiện rõ tinh thần minh bạch trong quản lý ngân sách.

Và cuối cùng, Luật Kiểm toán độc lập chính là yếu tố kết nối giữa các văn bản pháp lý chuyên ngành với hoạt động kiểm tra tài chính thực tế. Thay vì chỉ hoạt động mang tính hỗ trợ kỹ thuật, tổ chức kiểm toán độc lập được trao địa vị pháp lý để tham gia chính thức vào chuỗi giám sát, từ đó góp phần nâng cao hiệu lực thực thi của pháp luật. Việc áp dụng luật này vào công trình xây dựng giúp đưa hoạt động kiểm toán từ giai đoạn bị động trở thành một phần chiến lược trong quản trị tài chính dự án.

Thách thức triển khai luật kiểm toán độc lập trong công trình xây dựng

Dù Luật Kiểm toán độc lập cùng các văn bản hướng dẫn như Nghị định 10/2021 hay Thông tư 10/2020 đã tạo nền tảng pháp lý vững chắc cho hoạt động kiểm toán trong lĩnh vực xây dựng, nhưng quá trình áp dụng trong thực tế vẫn tồn tại nhiều điểm nghẽn, đặc biệt tại các công trình ngoài ngân sách nhà nước hoặc dự án dân dụng quy mô vừa.

Tâm lý tiết kiệm trước mắt dễ dẫn đến hậu quả lâu dài

Ở nhiều công trình tư nhân, chủ đầu tư thường có xu hướng chủ quan, không đưa kiểm toán độc lập vào kế hoạch ban đầu vì cho rằng đây là chi phí không bắt buộc. Tuy nhiên, khi bước vào giai đoạn quyết toán, đặc biệt nếu bị kiểm tra hoặc thanh tra, sự thiếu vắng báo cáo kiểm toán theo đúng chuẩn pháp lý có thể khiến chủ đầu tư rơi vào thế bị động. Không thể chứng minh tính minh bạch trong dòng tiền và khối lượng thực hiện, họ đối diện với nguy cơ bị xử phạt hành chính và ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín doanh nghiệp.

Bài toán lựa chọn đúng đơn vị kiểm toán

Không phải đơn vị kiểm toán nào cũng có kinh nghiệm và hiểu biết chuyên sâu về ngành xây dựng. Việc lựa chọn nhà cung cấp dịch vụ kiểm toán cần dựa trên năng lực chuyên môn, chứng chỉ hành nghề phù hợp, và đặc biệt là kinh nghiệm thực tế với các công trình có đặc điểm kỹ thuật tương tự. Nếu chọn sai, chủ đầu tư có thể nhận về một bản báo cáo hình thức, không có giá trị bảo vệ pháp lý hoặc tài chính khi cần thiết.

Chi phí phát sinh nhỏ nhưng giá trị mang lại vượt trội

Theo quy định trong Thông tư 10/2020 của Bộ Tài chính, mức chi phí dành cho kiểm toán độc lập thường dao động trong khoảng từ 0.1 đến 0.3 phần trăm tổng giá trị hợp đồng xây dựng. Đây là mức chi hợp lý để đảm bảo tính hợp lệ, hợp pháp và hợp lý trong toàn bộ hồ sơ quyết toán, đặc biệt đối với các dự án có sử dụng vốn ngân sách, vốn ODA hoặc vốn vay quốc tế. Trong dài hạn, kiểm toán độc lập còn giúp chủ đầu tư tránh được các tranh chấp phát sinh với nhà thầu hoặc cơ quan thanh tra.

Thực tế triển khai: Góc nhìn từ doanh nghiệp kiểm toán

Trong đợt làm việc với một chủ đầu tư nước ngoài tại khu vực phía Nam vào cuối năm 2024, công ty chúng tôi đã được mời tư vấn và thực hiện kiểm toán cho một dự án công nghiệp có tổng mức đầu tư gần 100 tỷ đồng. Qua quá trình kiểm tra hồ sơ, nhóm chuyên gia phát hiện hai khoản mục phát sinh chưa có đủ biên bản nghiệm thu và chưa được ghi nhận đầy đủ trong nhật ký thi công. Nhờ phát hiện sớm, chủ đầu tư đã kịp thời bổ sung hồ sơ chứng minh khối lượng và chi phí, giúp bộ hồ sơ quyết toán được phê duyệt nhanh chóng mà không bị truy xét thêm. Trên hết, chính sự minh bạch từ báo cáo kiểm toán đã tạo thiện cảm lớn với đối tác nước ngoài và được ghi nhận là một trong các điểm cộng khi nhà đầu tư lựa chọn đơn vị hợp tác lâu dài tại Việt Nam.

Xu hướng và lời khuyên chuyên môn

Áp dụng sớm – tiết kiệm dài hạn

Một xu hướng đáng chú ý trong vài năm gần đây là việc các đơn vị tư vấn thiết kế đã chủ động tích hợp yêu cầu kiểm toán độc lập ngay từ giai đoạn lập dự toán và hồ sơ mời thầu. Theo thống kê từ các dự án có vốn ngân sách, việc triển khai kiểm toán độc lập sớm có thể giúp tiết kiệm từ 5–7% tổng chi phí xây dựng, nhờ loại bỏ sai sót ngay từ đầu và hạn chế phát sinh trong quá trình thi công.

Chuẩn hóa quy trình kiểm toán – điều kiện tiên quyết của quản trị minh bạch

Trong thực tiễn triển khai, một trong những rào cản lớn nhất là việc thiếu định hướng rõ ràng trong hợp đồng xây dựng. Vì vậy, các chủ đầu tư chuyên nghiệp hiện nay thường đưa vào hợp đồng các điều khoản chi tiết liên quan đến kiểm toán: từ tiêu chuẩn lựa chọn công ty kiểm toán, đến thời điểm thực hiện và phạm vi kiểm toán cụ thể. Việc công khai các yếu tố này không chỉ bảo vệ chủ đầu tư mà còn tạo ra sự ràng buộc trách nhiệm minh bạch với nhà thầu và các bên liên quan.

Kết hợp kiểm toán chuyên môn và công nghệ – xu thế tất yếu trong giai đoạn chuyển đổi số

Trong bối cảnh ngành xây dựng từng bước chuyển mình theo hướng số hóa, nhiều doanh nghiệp đã bắt đầu kết hợp kiểm toán thủ công với các nền tảng công nghệ. Phần mềm quản lý công trình được sử dụng để ghi nhận, tổng hợp và phân tích dữ liệu đầu vào – giúp công ty kiểm toán xác minh tính chính xác và đồng nhất của hồ sơ. Tuy nhiên, kiểm toán viên vẫn đóng vai trò trung tâm trong việc đánh giá các yếu tố chuyên môn như định mức kỹ thuật, giá vật liệu, hay sự phù hợp của biện pháp thi công. Sự kết hợp này vừa tiết kiệm thời gian, vừa đảm bảo độ sâu của quá trình kiểm tra.

Kết luận

Luật kiểm toán độc lập trong xây dựng không chỉ là một yêu cầu pháp lý, mà còn là nền tảng cho sự phát triển bền vững và minh bạch của doanh nghiệp. Áp dụng đúng luật giúp:

• Kiểm soát chi phí chính xác theo quy định tại Nghị định 10/2021

• Bảo vệ hiệu quả nguồn vốn nhà nước theo Thông tư 10/2020

• Nâng cao tính minh bạch và tuân thủ theo Luật Xây dựng

• Phân định rõ ràng trách nhiệm giữa các loại hình kiểm toán

• Góp phần bảo vệ doanh nghiệp, ngân sách và uy tín thương hiệu

Việc triển khai kiểm toán độc lập không chỉ đảm bảo tuân thủ pháp luật, mà còn là bước đi chiến lược để xây dựng hệ thống quản lý minh bạch, chuyên nghiệp theo chuẩn quốc tế.

Nếu bạn đang cần hỗ trợ kiểm toán độc lập, tư vấn quy trình, hoặc đào tạo nghiệp vụ chuyên sâu – hãy:

Xem Dịch vụ Kiểm toán Xây dựng để tìm hiểu chi tiết.
Liên hệ chuyên gia tại Kiểm toán Xây dựng để được tư vấn trực tiếp.
Tra cứu văn bản pháp luật tại chinhphu.vn để nắm rõ quy định hiện hành.