“Kiểm toán xây dựng là gì” không chỉ là một câu hỏi lý thuyết đơn thuần mà còn mang tính chất thực tiễn sâu sắc, đặc biệt trong bối cảnh các dự án đầu tư công và tư nhân ngày càng tăng mạnh. Theo Thông tư 10/2020/TT-BTC, kiểm toán xây dựng là hoạt động kiểm tra, đánh giá tính đúng đắn, hợp lý của hồ sơ thanh toán, quyết toán, dự toán và các yếu tố tài chính trong quá trình đầu tư xây dựng công trình. Hoạt động này giúp phát hiện và ngăn chặn sai phạm, thất thoát trong chi ngân sách hoặc vốn đầu tư tư nhân.

Khác với kiểm toán tài chính vốn tập trung vào báo cáo tài chính, kiểm toán xây dựng đi sâu vào từng hạng mục công trình, từ dự toán, khối lượng thực hiện, đến việc nghiệm thu, thanh toán và quyết toán dự án. Đây là lý do khiến loại hình kiểm toán này trở thành công cụ kiểm soát nội bộ và giám sát quan trọng trong lĩnh vực đầu tư xây dựng cơ bản.

Theo báo cáo của Kiểm toán Nhà nước, năm 2023 cơ quan này đã kiến nghị xử lý tài chính hơn 48.000 tỷ đồng từ các sai phạm trong kiểm toán xây dựng cơ bản. (Nguồn)

Phân biệt kiểm toán xây dựng và kiểm toán tài chính: Bảng so sánh chi tiết

Trước khi phân tích chi tiết, cần lưu ý rằng cả hai loại hình kiểm toán đều có mục tiêu chung là đảm bảo tính minh bạch, trung thực và hợp lý của thông tin tài chính. Tuy nhiên, phương pháp, phạm vi và đối tượng kiểm toán lại có những khác biệt rõ nét.

Bảng so sánh trên cho thấy rõ tính chất đặc thù và tính kỹ thuật cao của kiểm toán xây dựng. Trong khi kiểm toán tài chính thiên về phân tích số liệu sổ sách thì kiểm toán xây dựng lại cần kiến thức chuyên môn về kỹ thuật xây dựng, hồ sơ dự án và định mức đơn giá.

Vì sao doanh nghiệp xây dựng không thể chỉ dựa vào kiểm toán tài chính?

Trong môi trường đầu tư công trình ngày càng phức tạp, việc chỉ dựa vào kiểm toán tài chính để kiểm soát rủi ro là chưa đủ. Báo cáo tài chính có thể phản ánh tình hình chung của doanh nghiệp, nhưng lại không đủ chi tiết để phát hiện các sai sót kỹ thuật, chênh lệch khối lượng thi công, hay những khoản chi vượt định mức trong từng dự án cụ thể. Đây chính là khoảng trống mà kiểm toán xây dựng lấp đầy.

Không đơn thuần là việc kiểm tra số liệu, kiểm toán xây dựng đi sâu vào từng biên bản nghiệm thu, bảng dự toán, khối lượng thi công thực tế để đánh giá tính hợp lệ, hợp lý của chi phí đầu tư. Chính vì vậy, nó đóng vai trò như một lớp “bảo hiểm chuyên sâu” – giúp chủ đầu tư nhận diện và xử lý sớm các rủi ro trước khi bước vào giai đoạn quyết toán, nghiệm thu hoặc bị thanh tra, kiểm tra bởi cơ quan nhà nước.

Thực tế pháp lý cũng đã xác lập vai trò không thể thiếu của kiểm toán xây dựng. Cụ thể, theo Khoản 3 Điều 12 Thông tư 10/2020/TT-BTC, đối với các dự án có tổng mức đầu tư trên 15 tỷ đồng và sử dụng vốn nhà nước từ 30% trở lên, việc thuê kiểm toán độc lập là bắt buộc. Quy định này không chỉ mang tính tuân thủ mà còn là công cụ để chủ đầu tư phòng ngừa sai phạm và đảm bảo minh bạch ngay từ khâu triển khai dự án.

Mối quan hệ giữa kiểm toán xây dựng và kiểm toán tài chính trong doanh nghiệp

Trong môi trường doanh nghiệp xây dựng, kiểm toán tài chính và kiểm toán xây dựng không hoạt động tách rời mà tồn tại trong mối quan hệ hỗ trợ lẫn nhau. Kiểm toán tài chính giúp doanh nghiệp đảm bảo tính minh bạch và trung thực trong báo cáo tài chính toàn doanh nghiệp, là cơ sở phục vụ nghĩa vụ thuế, vay vốn, công bố thông tin và ra quyết định quản trị. Trong khi đó, kiểm toán xây dựng tập trung vào từng dự án riêng biệt, giúp chủ đầu tư kiểm soát chi phí đầu tư, đối chiếu khối lượng thực hiện và phát hiện kịp thời các sai lệch trong thi công và thanh toán.

Ở cấp độ quản trị, việc phối hợp đồng thời cả hai loại hình kiểm toán mang lại cái nhìn hai chiều: vừa toàn cảnh – vừa chi tiết. Điều này đặc biệt quan trọng với các doanh nghiệp có nhiều dự án đang triển khai song song, hoặc có vốn đầu tư công cần tuân thủ nghiêm ngặt quy định pháp lý.

Hiện nay, tại dịch vụ kiểm toán xây dựng, nhiều doanh nghiệp đã lựa chọn giải pháp tích hợp kiểm toán tài chính và kiểm toán công trình, nhằm tiết kiệm chi phí, rút ngắn thời gian rà soát và đảm bảo dữ liệu nhất quán giữa các bộ phận kế toán – kỹ thuật – quản lý dự án. Đây được xem là chiến lược kiểm toán hiệu quả giúp doanh nghiệp xây dựng nâng cao năng lực quản trị nội bộ trong bối cảnh ngày càng bị siết chặt giám sát đầu tư.

Những sai sót phổ biến chỉ kiểm toán xây dựng mới phát hiện được

Bản chất kỹ thuật của hoạt động xây dựng khiến cho nhiều sai phạm tiềm ẩn không thể hiện trực tiếp trong sổ sách kế toán hay báo cáo tài chính – vốn là phạm vi chủ yếu của kiểm toán tài chính. Chỉ thông qua kiểm toán xây dựng, các sai sót có tính kỹ thuật và định mức mới được bóc tách và xử lý kịp thời.

Một trong những lỗi phổ biến là hiện tượng đội giá vật tư và nhân công, khi đơn vị thi công kê khai chi phí vượt quá định mức nhà nước hoặc bảng giá ban hành. Đây là dạng sai phạm gây thất thoát trực tiếp ngân sách nhưng rất khó bị phát hiện nếu chỉ dựa trên số liệu kế toán tổng hợp. Tương tự, tình trạng khai sai khối lượng thi công – thường xuất hiện ở các gói thầu lớn – khiến đơn vị chủ đầu tư chi trả nhiều hơn so với khối lượng thực tế hoàn thành.

Một số công trình còn gặp tình trạng thiếu hồ sơ nghiệm thu, hoặc nghiệm thu không theo đúng trình tự pháp lý, khiến quá trình thanh toán trở nên rủi ro khi bị kiểm tra hậu kiểm. Ngoài ra, việc áp dụng sai đơn giá, định mức xây dựng, hoặc thay đổi chủng loại vật tư mà không có căn cứ thiết kế được duyệt cũng là những lỗi kỹ thuật chỉ có thể nhận diện thông qua kiểm toán hiện trường và đối chiếu hồ sơ dự án.

Tất cả những sai phạm này đều không xuất hiện trong báo cáo tài chính cuối năm. Do đó, nếu doanh nghiệp hoặc chủ đầu tư chỉ tiến hành kiểm toán tài chính thông thường, các rủi ro nói trên có thể âm thầm tích tụ và gây hậu quả nghiêm trọng khi bị thanh tra, kiểm toán nhà nước hoặc kiểm tra chéo từ các nhà tài trợ vốn.

Căn cứ pháp lý liên quan đến kiểm toán xây dựng và kiểm toán tài chính

Trong quá trình thực hiện kiểm toán, doanh nghiệp cần nắm rõ các quy định pháp lý nền tảng để đảm bảo hoạt động kiểm toán diễn ra đúng luật, đủ điều kiện chứng từ và có giá trị pháp lý khi quyết toán, giải trình với cơ quan nhà nước. Bảng dưới đây tổng hợp các văn bản quan trọng:

Việc vận dụng đúng và đầy đủ các căn cứ pháp lý không chỉ giúp hợp thức hóa hồ sơ quyết toán mà còn là cơ sở để bảo vệ quyền lợi doanh nghiệp khi xảy ra tranh chấp, thanh tra hoặc hậu kiểm từ cơ quan chức năng.

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

Kết luận

Việc hiểu đúng bản chất kiểm toán xây dựng là gì không chỉ giúp doanh nghiệp lựa chọn đúng loại hình kiểm toán phù hợp với nhu cầu, mà còn là yếu tố then chốt để phòng ngừa rủi ro tài chính, bảo vệ quyền lợi hợp pháp và tối ưu hiệu quả đầu tư. Kiểm toán tài chính mang lại cái nhìn tổng thể cho doanh nghiệp, nhưng chính kiểm toán xây dựng mới là lớp kiểm soát đặc thù cần thiết trong mọi giai đoạn của dự án.

Nếu doanh nghiệp của bạn đang bước vào giai đoạn quyết toán công trình, cần chứng minh tính hợp lệ của chi phí đầu tư, hoặc đơn giản là muốn kiểm tra nội bộ nhằm tránh thất thoát – hãy chủ động tiếp cận dịch vụ kiểm toán xây dựng và cập nhật các quy định mới về đầu tư công để có sự chuẩn bị đầy đủ về hồ sơ, quy trình và nghĩa vụ pháp lý. Sự chủ động hôm nay chính là bảo đảm an toàn pháp lý và tài chính cho ngày mai.